Różnicowanie zasad rozliczania kosztów wynagrodzenia pełnomocników

Między zastępstwem prawnym udzielonym z urzędu a zastępstwem prawnym z wyboru występują różnice dotyczące podstawy umocowania oraz zasad ustalania i wysokości kosztów. w tym zakresie Trybunał podzielił pogląd prezentowany w ustalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego. Również w orzecznictwie Trybunału, przyjmuje się, że zróżnicowanie zasad rozliczania kosztów wynagrodzenia pełnomocników ze względu na sposób ich ustanowienia, z urzędu bądź z wyboru, jest konstytucyjnie dopuszczalne, gdyż sytuacja prawna tych podmiotów jest odmienna (por. w sprawach cywilnych wyroki TK z: 29 sierpnia 2006 r. w sprawie SK 23/05 oraz 30 października 2012 r. w sprawie SK 20/11, a także, w sprawach karnych, wyrok z 11 stycznia 2005 r. w sprawie SK 60/03).

Po pierwsze, wyznaczenie pełnomocnika z urzędu następuje w formie postanowienia sądu (art. 117-124 kpc). z chwilą uprawomocnienia się postanowienia powstaje stosunek pełnomocnictwa procesowego, z tym że do czasu wyznaczenia konkretnego adwokata oraz jego zgłoszenia się do konkretnej sprawy i przedstawienia odpisu postanowienia ma ono charakter blankietowy. w tym przypadku źródłem obowiązków pełnomocnika i tytułem upoważniającym do działania w imieniu i na rzecz mocodawcy jest orzeczenie sądu. w tym kontekście w piśmiennictwie mówi się o pełnomocnictwie procesowym "izolowanym" (por. J. Gudowski, Pełnomocnictwo procesowe na tle podziału prawa na prywatne i publiczne, Polski Proces Cywilny 2011, nr 1, s. 20-21). Przychody adwokatów pochodzące z wykonywania zadań zleconych przez sąd zaliczane są do źródła przychodu, określonego w art. 15 ust. 3 pkt 3 uVAT w związku z art. 13 pkt 6 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (j.t. Dz.U.2012.361, ze zm.). Dotyczy to osób, którym organ władzy lub administracji państwowej albo samorządowej, sąd lub prokurator, na podstawie właściwych przepisów, zlecił wykonanie określonych czynności. w przypadku adwokatów, koszty nieopłaconej pomocy prawnej obejmują także stawkę podatku od towarów i usług (§ 2 ust. 3 roa). Podmioty te nie mają bowiem możliwości umownego włączenia podatku VAT do wynagrodzenia ustalonego na podstawie rozporządzenia w sprawie opłat adwokackich. Tym sposobem w stosunku do tej grupy podatników VAT zachowuje swój neutralny charakter, nie wpływając na efektywną wysokość wynagrodzenia (por. postanowienie TK z 12 czerwca 2008 r. w sprawie sygn. S 3/08). Podobna sytuacja występuje w przypadku pomocy prawnej świadczonej z urzędu przez radców prawnych (§ 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu; Dz.U.1805), doradców podatkowych (§ 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2011 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności doradcy podatkowego w postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz szczegółowych zasad ponoszenia kosztów pomocy prawnej udzielonej przez doradcę podatkowego z urzędu, Dz.U.31.153) czy wyznaczonych orzeczeniem sądu biegłych sądowych (art. 89 ust. 4 uksc).

Ustanowienie pełnomocnika z wyboru następuje w formie udzielenia pełnomocnictwa procesowego, którego materialnoprawną podstawą jest umowa cywilnoprawna. U podłoża pełnomocnictwa leży stosunek określany jako podstawowy lub wewnętrzny, stanowi bowiem oparcie dla pełnomocnictwa i dotyczy tylko mocodawcy i pełnomocnika. Jako przykłady stosunku podstawowego najczęściej wskazuje się umowę zlecenia, o pracę, spółki, o dzieło, spedycji, agencji lub umowę mieszaną (por. J. Gudowski, Pełnomocnictwo procesowe..., s. 15). Opłaty za czynności adwokackie ustala umowa z klientem w dowolnej wysokości, zgodnie uznanej przez umawiające się strony za stosowną. Przepis § 3 ust. 1 roa określa powinność uwzględnienia przez pełnomocnika podczas ustalania wynagrodzenia rodzaju i zawiłości sprawy oraz nakładu pracy. Strona reprezentowana przez pełnomocnika z wyboru jest zobowiązana, w ramach uzgodnionego w umowie wynagrodzenia, zapłacić cenę zawierającą podatek od towarów i usług. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy z 9 maja 2014 r. o informowaniu o cenach towarów i usług (Dz.U.915) ceną jest wartość wyrażona w jednostkach pieniężnych, którą kupujący jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy za towar lub usługę. w cenie uwzględnia się podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów sprzedaż towaru (usługi) podlega obciążeniu podatkiem od towarów i usług lub podatkiem akcyzowym. Przez cenę rozumie się również stawkę taryfową. Wskazane przepisy odpowiadają art. 3 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 uc z 2001 r.

Po drugie, zgodnie z § 19 i § 2 ust. 2 roa koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszone przez Skarb Państwa obejmują opłatę w wysokości nie wyższej niż 150% stawek minimalnych, podczas gdy opłata za czynności adwokata przed organami wymiaru sprawiedliwości może stanowić nawet sześciokrotność stawek minimalnych. Różnice w wynagrodzeniu pełnomocników nie wynikają z tego, że adwokat występuje w sprawie jako pełnomocnik z urzędu, ale z faktu, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej w konkretnej sprawie ponosi Skarb Państwa. w powołanym powyżej wyroku z 29 sierpnia 2006 r. w sprawie SK 23/05, Trybunał uznał, że określenie w odmienny sposób górnej granicy kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, gdy koszty tej pomocy ponosi Skarb Państwa, jest zgodne z art. 2 i art. 32 Konstytucji.

Po trzecie, w przypadku nieopłaconej pomocy z urzędu od Skarbu Państwa koszty są przyznawane na rzecz samego pełnomocnika, który jest podatnikiem podatku od towarów i usług. Adwokat z urzędu jest zatem stroną stosunku prawnego dotyczącego kosztów udzielonej pomocy prawnej, bezpośrednio jemu przyznawane jest wynagrodzenie za świadczone usługi. W przypadku tej grupy podatników ustawodawca w szczególny sposób uregulował również chwilę powstania obowiązku podatkowego. Zgodnie z art. 19a ust. 5 pkt 1 lit. d uVAT obowiązek podatkowy powstaje z chwilą otrzymania całości lub części zapłaty z tytułu świadczenia usług związanych z postępowaniem sądowym lub przygotowawczym na zlecenie sądów powszechnych, administracyjnych, wojskowych lub prokuratury.

Inna sytuacja występuje w przypadku zwrotu kosztów procesu, o których mowa w art. 98 § 3 kpc. Pełnomocnik z wyboru nie jest podmiotem stosunku prawnego dotyczącego kosztów postępowania. Koszty te zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu podlegają zwrotowi na rzecz strony wygrywającej sprawę. Strona postępowania uiszcza podatek VAT w ramach wynagrodzenia należnego adwokatowi z wyboru w wysokości ustalonej w umowie. Strona ta nie jest natomiast podatnikiem podatku od towarów i usług. Przyjęcie odmiennej wykładni oznaczałoby, że adwokat jest tylko płatnikiem tego podatku, co pozostawałoby w sprzeczności z przepisami regulującymi obowiązki podatkowe.

Wyrok TK z dnia 6 kwietnia 2016 r., SK 67/13, OTK-A 2016/10, Dz.U.2016/1234

Standard: 3753 (pełna treść orzeczenia)