Zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej (art. 813 k.c.)

Zgodnie z art. 813 § 1 zdanie pierwsze k.c. składkę oblicza się „za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela”, zaś stosownie do zdania drugiego „W przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej”. Uznając za bezpodstawny zarzuty obejmujące swą podstawą art. 813 § 1 k.c., Sąd Najwyższy w obecnym składzie miał na względzie, że przepis ten jest jasny i klarowny w tym sensie, że w jego obu zdaniach wyeksponowano znaczenie czynnika czasu. Skoro zgodnie ze zdaniem pierwszym składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela, to następstwem skrócenia okresu trwania tej odpowiedzialności w wyniku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia jest przewidziane w zdaniu drugim zmniejszenie wysokości składki ostatecznie należnej ubezpieczycielowi. Po wygaśnięciu stosunku ubezpieczenia ubezpieczyciel nie świadczy już ochrony ubezpieczeniowej, a składka należy się za zapewnienie tej ochrony („trwanie odpowiedzialności” zgodnie z treścią art. 813 § 1 zd. 1 k.c.). Sąd Najwyższy uznał, że przepisu art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. nie można intepretować w ten sposób, by podstawowe znaczenie nadać zwrotowi „niewykorzystana ochrona ubezpieczeniowa”, ponieważ w art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. ustawodawca nadał pierwszoplanowe znaczenie „okresowi”, przez który ubezpieczający zapewniał pierwotnie sobie lub ubezpieczonemu ochronę ubezpieczeniową, lecz ostatecznie z tej ochrony nie skorzystał. Wykładnia proponowana przez powoda, zgodnie z którą art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. uzależnia wysokość zwrotu składki nie od samego „okresu” niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, lecz także od „poziomu” tej ochrony ubezpieczeniowej, jaki ubezpieczyciel miał na podstawie umowy ubezpieczenia zapewnić w przedziale między pierwotną a faktyczną datą wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia, byłaby zdaniem Sądu Najwyższego nie do pogodzenia nie tylko z brzmieniem przepisu, ale także z ratio legis art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. Obowiązujące brzmienie nadano temu przepisowi w reakcji na praktyki ubezpieczycieli odmawiających zwrotu części składki mimo zaprzestania udzielania ochrony ubezpieczeniowej. Dlatego Sąd Najwyższy uznał, że wysokość składki podlegającej zwrotowi powinna być obliczona według proporcji, w jakiej okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej pozostaje do całego okresu, w jakim pierwotnie miała trwać odpowiedzialność ubezpieczyciela. Powoduje to, że sprzeczne z art. 813 § 1 zdanie drugie k.c. jest uzależnianie wysokości składki podlegającej zwrotowi od tego, czy do momentu wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia wykorzystano już częściowo sumę ubezpieczenia. Powód został zaś ukarany właśnie za takie zachowanie, gdyż w stosowanych ogólnych warunkach dla różnych ubezpieczeń posługiwał się postanowieniem wzorca, zgodnie z którym „składkę podlegającą zwrotowi ustala się proporcjonalnie do niewykorzystanego okresu ochrony ubezpieczeniowej oraz niewykorzystanej sumy ubezpieczenia”. Aby postanowienie tego rodzaju mogło zostać uznane za zgodne z art. 813 § 1 zdanie drugie k.c., przepis ten musiałby mieć inną treść, nawiązującą do stopnia wykorzystania sumy ubezpieczenia.

Z tych samych względów Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uwzględnienia przy wykładni art. 813 § 1 zdania drugiego k.c. zasad kalkulacji składek przewidzianych w art. 18 ust. 1, 2 i 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że nawet w przypadku innego brzmienia art. 813 § 1 zdanie drugie k.c., uzależnienie wysokości zwracanej składki od rozróżnienia składki brutto i składki netto, wymagałoby przedstawienia transparentnej kalkulacji przez ubezpieczyciela w umowie zawieranej z konsumentem, tak by z góry wiadomo było, jaka część składki może ewentualnie podlegać zwrotowi w przypadku przedterminowego wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia.

Wyrok SN z dnia 9 września 2015 r., III SK 40/14

Standard: 38686 (pełna treść orzeczenia)