Pełnomocnik substytucyjny

Sposób unormowania dalszego pełnomocnictwa procesowego ‎w art. 91 pkt 3 k.p.c. nawiązuje wprost do art. 91 § 1 pkt 3 k.p.c. z 1930 r. (w brzmieniu nadanym tekstem jednolitym opubl. w Dz. U. z 1932 r., nr 112, poz. 934), zgodnie z którym pełnomocnictwo procesowe upoważniało z samej ustawy m.in. do udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi. Na tle tego przepisu, analizując skutki substytucji, przyjęto, że udzielając pełnomocnictwa z prawem substytucji mocodawca wyraża zgodę na zastępowanie go przez substytuta, który nie reprezentuje pełnomocnika, lecz mocodawcę. Strona ma w tej sytuacji dwóch (lub więcej) równorzędnych pełnomocników procesowych (por. orz. SN z dnia 1 maja 1935 r., C.I. 3015/34 i z dnia 19 kwietnia 1937 r., C.II. 2959/36).

Dalszy pełnomocnik dysponuje tymi samymi uprawnieniami i obowiązkami, co pełnomocnik pierwotny, gdyż jest on pełnomocnikiem procesowym w rozumieniu art. 84 i n. k.p.c. z 1930 r. (obecnie – art. 86 i n. k.p.c.), które nie zawierają w tej materii żadnych ograniczeń (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasada prawna - z dnia 23 kwietnia 1938 r., C.III. 1140/35).

Pogląd, według którego pełnomocnictwo substytucyjne wiąże stronę z substytutem, który działa w jej imieniu i z bezpośrednim skutkiem w jej sferze prawnej, jest jednomyślnie aprobowany również na tle art. 86 i n. k.p.c.

W judykaturze podkreśla się, że substytut nie staje się pełnomocnikiem pełnomocnika, który udzielił dalszego pełnomocnictwa, lecz samej strony; mocodawcą substytuta nie jest zatem uprzednio ustanowiony pełnomocnik, lecz strona.

Wykonując udzielone pełnomocnictwo substytut działa w imieniu i ze skutkiem dla mocodawcy (por. uchwała SN z dnia 20 marca 1970 r., III PZP 1/70, wyrok SN z dnia 2 października 2009 r., II PK 105/09 i postanowienia SN z dnia 7 listopada 2006 r., I CZ 78/06, z dnia 21 października 2010 r., IV CZ 79/10, z dnia 29 września 2011 r., IV CZ 52/11 i z dnia 16 maja 2018 r., III PK 90/17).

Zakres uprawnień substytuta jest co do zasady tożsamy z zakresem uprawnień pełnomocnika głównego (por. inaczej § 31 ‎ust. 2 austriackiej Normy Jurysdykcyjnej i § 81 niemieckiego k.p.c.) i wynika ‎z art. 91 k.p.c. (zob. uchwała SN z dnia 20 marca 1970 r., ‎III PZP 1/70).

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2023 r., III CZP 120/22

Standard: 71255 (pełna treść orzeczenia)

Na skutek udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego (substytucji), o którym mowa w art. 91 pkt 3 k.p.c., stosunek pełnomocnictwa powstaje pomiędzy mocodawcą a substytutem. Substytut staje się pełnomocnikiem strony, a nie pełnomocnika, który udzielił dalszego pełnomocnictwa.

Wykonując udzielone pełnomocnictwo, substytut działa więc w imieniu i ze skutkiem dla mocodawcy, przy czym udzielenie substytucji nie uchyla ani nie uszczupla umocowania pełnomocnika głównego (zob. np. postanowienie SN z dnia 21 października 2010 r., IV CZ 79/10).

Postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2022 r., III CZ 177/22

Standard: 69127 (pełna treść orzeczenia)

Prawidłowo ustanowiony w sprawie pełnomocnik procesowy ma nie tylko uprawnienie do udzielenia dalszego pełnomocnictwa (substytucji), ale także do potwierdzenia czynności podjętych za stronę przez innego pełnomocnika, który wcześniej przedstawił sądowi pełnomocnictwo zawierające braki wymagające usunięcia. Żaden przepis Kodeksu postępowania cywilnego nie pozbawia go takiego uprawnienia, wynikającego wprost z udzielonego mu pełnomocnictwa procesowego, podobnie jak żaden przepis tego aktu prawnego nie wymaga, aby potwierdzenia czynności podjętych za stronę przez nieprawidłowo ustanowionego pełnomocnika dokonała strona osobiście (w przypadku osoby prawnej przez uprawnione do tego organy).

Udzielenie dalszego pełnomocnictwa powoduje, iż substytuta i stronę łączy taki sam stosunek, jaki łączy stronę z pełnomocnikiem. Wystawienie substytucji oznacza więc, że strona ma dwóch (lub więcej) równoprawnych pełnomocników (por. orzeczenia SN: z dnia 1 maja 1935 r., C.I. 3015/34 oraz z dnia 19 kwietnia 1937 r., C.II. 2959/36, PS 1937, poz. 508, a także uchwałę SN z dnia 20 marca 1970 r., III PZP 1/70).

Postanowienie SN z dnia 8 grudnia 2016 r., II PZ 23/16

Standard: 36468 (pełna treść orzeczenia)

Prokurent może udzielić pełnomocnictwa procesowego - także dalszego - osobom wymienionym w art. 87 § 2 k.p.c.

Uchwała SN z dnia 24 lipca 2013 r., III CZP 45/13

Standard: 68218 (pełna treść orzeczenia)

Na skutek udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego (substytucji), o którym mowa w art. 91 pkt 3 k.p.c. stosunek pełnomocnictwa powstaje pomiędzy mocodawcą a substytutem. Substytut staje się pełnomocnikiem strony, a nie pełnomocnika, który udzielił dalszego pełnomocnictwa. Substytut wykonując udzielone pełnomocnictwo działa więc w imieniu i ze skutkiem dla mocodawcy, przy czym udzielenie substytucji nie uchyla ani nie uszczupla umocowania pełnomocnika głównego.

Postanowienie SN z dnia 21 października 2010 r., IV CZ 79/10

Standard: 69128 (pełna treść orzeczenia)

W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2006 r., I CZ 78/06 (nie publ.) przyjęto, że na skutek udzielonego dalszego pełnomocnictwa substytut staje się pełnomocnikiem strony, a nie jej pełnomocnika, który udzielił substytucji, i w konsekwencji udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego jest udzieleniem pełnomocnictwa substytutowi przez samą stronę.

Dalszy pełnomocnik, wykazując swoje umocowanie do działania w imieniu strony, powinien przedstawić dokument zawierający pełnomocnictwo podstawowe, udzielone przez stronę, oraz dalsze pełnomocnictwo, którego – jak wyraźnie wynika z art. 91 pkt 3 k.p.c. – udziela pełnomocnik umocowany przez mocodawcę.

W uchwale z dnia 30 marca 2006 r., III CZP 14/06, Sąd Najwyższy wskazał, że dokument wykazujący umocowanie osób działających w imieniu osoby prawnej przy udzielaniu pełnomocnictwa należy traktować jako element pełnomocnictwa i poddać takim samym rygorom, jakie obowiązują w wypadku dokumentu pełnomocnictwa. Kontynuując ten kierunek wykładni można by przyjąć, że pełnomocnik procesowy, wykazujący swoje umocowanie dokumentem pełnomocnictwa substytucyjnego oraz dokumentem pełnomocnictwa udzielonego osobie, która wystawiła pełnomocnictwo substytucyjne, może uwierzytelnić odpis obu tych pełnomocnictw, ponieważ w istocie drugi z tych dokumentów jest elementem pierwszego.

Ustawodawca rozróżnia pełnomocnictwo (podstawowe) od pełnomocnictwa dalszego (substytucyjnego). Każde z nich pochodzi od innego podmiotu, a udzielenie ich jest wykazywane innym dokumentem; stanowią one ciąg wykazujący, że dalszy pełnomocnik (substytut) działa na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez osobę, która sama została umocowana przez mocodawcę. Żaden z tych dokumentów nie może być traktowany jako element lub część składowa drugiego, gdyż podstaw do takiego wniosku nie można wywieść z art. 89 § 1 k.p.c. Z przepisu tego nie wynika ponadto, że inaczej należy wykazać umocowanie pełnomocnika substytucyjnego, gdy zostało ono udzielone przez osoby upoważnione do reprezentowania osoby prawnej, a inaczej w sytuacji, w której pełnomocnik substytucyjny wywodzi swoje umocowanie z faktu udzielenia mu dalszego pełnomocnictwa przez pełnomocnika umocowanego przez osobę fizyczną; rygory określone w tym przepisie odnoszą się do każdej sytuacji, w której pełnomocnik procesowy obowiązany jest wykazać swoje umocowanie.

Uchwała SN z dnia 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08

Standard: 24835 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 37 a ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (j.t. Dz. U. z 2002 r. Nr 123 poz. 1058 z późn. zm.) adwokat wykonujący zawód w kancelarii adwokackiej oraz w spółkach, o których mowa w art. 4a ust. 1 ustawy, obowiązany jest zapewnić zastępstwo w przypadku urlopu lub innej przemijającej przeszkody tak, aby prowadzone przez niego sprawy nie doznały uszczerbku.

Obowiązkiem pełnomocnika strony jest odpowiednie zorganizowanie wykonywanej pomocy prawnej i dostosowanie się do terminów posiedzeń wyznaczanych przez sądy. W przypadku kolizji terminów posiedzeń sądów wyznaczonych w tym samym czasie z udziałem tego samego pełnomocnika powinien on zapewnić odpowiednie swoje zastępstwo w formie przewidzianej w art. 37 a ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze. W przeciwnym wypadku sprawne funkcjonowanie sądów – ze szkodą dla praw stron postępowań sądowych – zostałoby w sposób znaczący ograniczone. Podejmując się więc pomocy prawnej adwokat powinien uwzględnić, czy zważywszy na ilość prowadzonych przez siebie spraw, miejsce rozpoznawania sprawy itp. okoliczności jest on w stanie zagwarantować faktyczne zastępstwo procesowe strony. 

Wyrok SN z dnia 10 października 2008 r., II CSK 216/08

Standard: 67460 (pełna treść orzeczenia)

Użycie w treści substytucji udzielonej przez radcę prawnego J. N. radcy prawnemu A. T. słów „…do zastępstwa mnie…” może wskazywać, tak jak słowa te dosłownie potraktował i zrozumiał Sąd Okręgowy, że substytucja obejmuje umocowanie radcy prawnego w niej wskazanego do zastępstwa procesowego nie powoda, ale radcy prawnego, który udzielił substytucji.

Należy podzielić zdanie skarżącego, że jest to stanowisko zbyt formalistyczne, nie uwzględniające wszystkich okoliczności, które powinny być wzięte pod uwagę przy ocenie treści udzielonej substytucji. Po pierwsze, trafne jest stwierdzenie skarżącego, że nadanie dalszemu pełnomocnictwu udzielonemu radcy prawnemu A. T. tytułu „Substytucja” wskazuje, że jest to dokument oznaczający w praktyce sądowej udzielenie dalszego pełnomocnictwa procesowego przez samą stronę, a nie przez dotychczasowego pełnomocnika strony (art. 91 pkt 4 k.p.c.). Po drugie, nie bez znaczenia jest powszechna praktyka sądów, według której w razie złożenia przez adwokata lub radcę prawnego dokumentu nazwanego „substytucją”, którym dalszym pełnomocnikiem strony ustanowiony zostaje adwokat, radca prawny, aplikant adwokacki lub aplikant radcowski, nie przywiązuje się szczególnej wagi do konkretnych sformułowań tego dokumentu i uznaje się go za prawidłowe umocowanie dalszego pełnomocnika do zastępowania strony w procesie. Po trzecie, nie można pominąć faktu, że na podstawie udzielonej substytucji radca prawny A. T. reprezentował już powoda w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji i sąd ten (także badając, czy apelacja powoda nie jest dotknięta brakami – art. 370 k.p.c.) nie dopatrzył się wadliwości tego umocowania ani sam powód nie zarzucił, że radca prawny A. T. działa w procesie bez należytego umocowania. Wreszcie po czwarte, jeżeli Sąd Okręgowy badając dochowanie przez apelację wymagań formalnych, ściśle odczytał treść substytucji złożonej w sprawie, na podstawie której substytut już działał w procesie i uznał, że nie odpowiada ona dalszemu pełnomocnictwu przewidzianemu w art. 91 pkt 4 k.p.c., to w wezwaniu do uzupełnienia braku apelacji należało bliżej określić wymaganie, którego zdaniem Sądu substytucja nie spełniała, a powinna spełniać (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2000 r., V CKN 1144/00, niepubl.). Wezwanie do uzupełnienia braków apelacji skierowane do pełnomocnika powoda nie czyni zadość temu postulatowi. Powód nie może zatem ponosić ujemnych konsekwencji niewykonania tego wezwania w sposób, który odpowiadał intencji leżącej u podstawy jego wystosowania, ale w nim niewysłowiony.

Postanowienie SN z dnia 7 listopada 2006 r., I CZ 78/06

Standard: 24836 (pełna treść orzeczenia)

Zastępowana strona ma prawo do rzetelnego procesu, a to oznacza – według europejskich standardów – obowiązek sądu nieobniżenia poziomu pomocy prawnej wskutek własnych działań. Ewentualny substytut – z uwagi na skomplikowaną problematykę prawną rozpoznawanej sprawy – musiałby mieć zagwarantowaną możliwość przygotowania się do rozprawy, tym bardziej iż w instancji apelacyjnej zaistniała konieczność sprecyzowania roszczenia oraz zostały zgłoszone wnioski dowodowe (por. też art. 149 § 2 k.p.c.). W konsekwencji wiarygodna była informacja pełnomocnika powodów o niemożności zapewnienia zastępstwa substytucyjnego, a w szczególności – zagwarantowania rzetelnej substytucji. Prowadzi to do konkluzji, że powodowie na rozprawie z dnia 17 marca 2005 r. zostali pozbawieni obrony swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). 

Wyrok SN z dnia 20 grudnia 2005 r., V CSK 64/05

Standard: 67459 (pełna treść orzeczenia)

Adwokat będący pełnomocnikiem procesowym w postępowaniu cywilnym może udzielić dalszego pełnomocnictwa radcy prawnemu.

Z art. 91 pkt 3 k.p.c. nie wynikają żadne ograniczenia w zakresie możliwości udzielenia przez adwokata radcy prawnemu pełnomocnictwa substytucyjnego. Przepis ten traktuje zamiennie możliwość udzielenia dalszego pełnomocnictwa adwokatowi i możliwość udzielenia takiego pełnomocnictwa radcy prawnemu bez względu na to, kto udziela takiego pełnomocnictwa.

Przepisu art. 91 pkt 3 k.p.c. nie można traktować jako stanowiącego ogólnie o wynikającym z pełnomocnictwa procesowego umocowaniu do udzielenia dalszego pełnomocnictwa adwokatowi lub radcy prawnemu, a przepisom Prawa o adwokaturze oraz ustawy o radcach prawnych nadawać znaczenie rozstrzygające o tym, komu może udzielić substytucji adwokat i odpowiednio radca prawny. 

Uchwała SN z dnia 14 października 2005 r., III CZP 70/05

Standard: 36679 (pełna treść orzeczenia)

Udzielenie substytucji powoduje, że substytuta i stronę łączy taki sam stosunek, jaki łączy stronę z pełnomocnikiem, ale nie uchyla kompetencji pełnomocnika, co oznacza, że od chwili udzielenia substytucji strona ma dwóch lub więcej równoprawnych pełnomocników (porównaj orzeczenie SN z dnia 1 maja 1935 r., C.I. 3015/34).

Wyrok SN z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 269/02

Standard: 69651 (pełna treść orzeczenia)