Uporczywie niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 k.c.)

Doprowadzenie w drodze procesu eksmisyjnego do opuszczenia rodzinnego domu przez zaawansowanego wiekiem i schorowanego rodzica, powiązane z zerwaniem kontaktów, może uzasadniać pozbawienie zachowku (art. 1008 pkt 3 k.c.).

W razie konfliktu między spadkodawcą a  uprawnionym do zachowku do przyjęcia podstawy wydziedziczenia konieczne jest ustalenie, że konflikt znacząco wykroczył poza normalne relacje rodzinne, skutkując uporczywą odmową opieki, troski, względnie zanikiem typowej dla rodziny więzi uczuciowej. Następnie konieczna jest analiza przyczyn tej sytuacji, ‎a zwłaszcza ewentualnego przyczynienia się do niej spadkodawcy.

Przyczyna wydziedziczenia musi istnieć przed sporządzeniem testamentu, co w przypadku określonym w art. 1008 pkt 3 k.c. zakłada, że stan uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych utrwalił się przed dokonaniem wydziedziczenia.

O ile ciężar wykazania przyczyny wydziedziczenia spoczywa na pozwanym o zapłatę zachowku, o tyle do udowodnienia, że niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy było wywołane jego naganną postawą jest obowiązany powód (art. 6 k.c.).

Ustanie typowej więzi rodzinnej jest jednak często rezultatem dłuższego procesu, którego uwieńczeniem może być określone zdarzenie.

Nie można ponadto wykluczyć, że zachowanie uprawnionego wobec spadkodawcy będzie stanowić na tyle stanowczą i jednoznaczną manifestację woli zerwania więzi rodzinnych, że może uzasadniać dokonanie wydziedziczenia na podstawie art. 1008 pkt 3 k.c. w krótkim czasie po zdarzeniu, zwłaszcza jeżeli wiek i  stan zdrowia spadkodawcy sprawiają, że sporządzenie testamentu w tym czasie może być oceniane jako działanie naturalne i uzasadnione okolicznościami. Nie ma znaczenia porównanie długości okresu, w którym relacje między członkami rodziny były poprawne, do czasu, w którym były zaburzone. Istotnej wagi nabiera natomiast zachowanie uprawnionego po wydziedziczeniu – jeżeli stan niedopełniania obowiązków rodzinnych trwa nadal, pozwala to potwierdzić stanowczość i kategoryczność zachowania uprawnionego do zachowku (por. wyrok SN z dnia‎14 listopada 2019 r., IV CSK 661/18).

Brak jest racjonalnych argumentów na rzecz przyznania zachowku osobom, których więź rodzinna ze spadkodawcą ma jedynie formalny wymiar, jeżeli stan taki nie jest wynikiem wyłącznie winy spadkodawcy. U podstaw tego zapatrywania stoi założenie, że spadkodawca nie może wywodzić skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania, a zachowaniu uprawnionego do zachowku nie można wtedy przypisać cechy moralnej naganności. Zajmowane jest także bardziej elastyczne stanowisko, według którego stwierdzenie, że zaniechanie utrzymywania kontaktów wynikało również, choć niekoniecznie jedynie, z  wcześniejszej nagannej postawy spadkodawcy wobec uprawnionego do zachowku, nie prowadzi do jednoznacznie nagannej oceny etycznej postępowania uprawnionego i nie może być traktowane jako uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych, uzasadniające wydziedziczenie (por. wyrok SN z dnia 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14).

Wyrok SN z dnia 9 września 2022 r., II CSKP 323/22

Standard: 63568 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Zaniechanie kontaktów ze spadkodawczynią przez wiele lat po wydziedziczeniu, może stanowić podstawę do oceny stanowczości podejmowanych wcześniej decyzji powoda odnośnie relacji z matką.

Zgodnie z zasadą nemo turpitudinem suam allegans auditur, ten kto zawinił zerwanie więzów rodzinnych, nie może ze swej niegodziwości wywodzić korzystnych dla siebie skutków prawnych. 

Zerwanie kontaktów powoda z matką może być kwalifikowane jako „niedopełnienie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy” w rozumieniu art. 1008 pkt 3 k.c. Chodzi nie tyle o sam fakt wyprowadzenia się powoda do ojca, ale o to, czy powód chciał w ten sposób definitywnie zerwać wszelkie więzi rodzinne z matką. Mogłoby za tym przemawiać nieinformowanie matki o adresie zamieszkania, zaniechanie kontaktów z matką przypadkowo spotykaną na targowisku, sposób w jaki powód zwrócił się do matki w piśmie wzywającym do zapłaty alimentów.

Niewykonywanie obowiązków rodzinnych nie będzie miało miejsca w sytuacji uchylania się spadkodawcy od przyjęcia zaoferowanej pomocy, a także w braku jego koniecznej współpracy lub przy odmowie przyjmowania pomocy.

Odebranie wszelkich korzyści ze spadku stanowi najsurowszą sankcję przewidzianą w prawie spadkowym. Jej zastosowanie powinno opierać się na wąskiej interpretacji zamkniętego katalogu przyczyn wydziedziczenia. W każdej mieści się wysoce naganne świadome negatywne nastawienie spadkobiercy uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy, usprawiedliwiające także w obiektywnej ocenie zastosowanie przez spadkodawcę kary, które w odniesieniu do przesłanki wynikającej z art. 1008 pkt 3 k.c. wyraża się wymaganiem, aby niedopełnianie obowiązków rodzinnych było uporczywe. Chodzi zatem nie tylko o zawinione zachowanie potencjalnego spadkobiercy charakteryzujące się długotrwałością, powtarzalnością, ale zachowanie to musi pozostawać w wyraźnej sprzeczności z urzeczywistnianą wolą, oczekiwaniami spadkodawcy. Jeżeli także spadkodawca wyrażał swoim zachowaniem wolę zerwanie kontaktów z rodziną i brak chęci nawiązania tych kontaktów, nie może on później wydziedziczyć z powodu braku więzów rodzinnych. Odpowiada to przyjmowanej na gruncie prawa cywilnego zasadzie, że nie można wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania. Zastosowanie art. 1008 pkt 3 k.c. wymaga zatem ustalenia, że uporczywe niedopełnienie obowiązków rodzinnych obciąża tylko uprawnionego do zachowku a nie spadkodawcę.

Ocenny charakter przesłanek wydziedziczenia opisanych w art. 1008 pkt 2 i 3 k.c. pozostawia miejsce dla dyskrecjonalnej władzy sędziowskiej. Dokonanie tej oceny wymaga jednak poczynienia precyzyjnych ustaleń faktycznych dotyczących wzajemnych relacji pomiędzy powodem i spadkodawczynią.

Wyrok SN z dnia 14 listopada 2019 r., IV CSK 661/18

Standard: 67596 (pełna treść orzeczenia)