Doliczania do substratu zachowku wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy

Problem doliczania do substratu zachowku wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie ustawy z 1977 r. był rozważany przez Sąd Najwyższy w uchwale z 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91 (OSNC 1991, nr 8-9, poz. 103), w której Sąd ten uznał, że wartości gospodarstwa rolnego w analizowanej sytuacji nie dolicza się do substratu zachowku, bowiem mimo licznych zmian, jakim z biegiem czasu podlegała regulacja umowy przekazania gospodarstwa rolnego, wciąż ma ona autonomiczny charakter względem umowy darowizny. Umowa ta ma niejednorodny charakter, ponieważ jej regulacja prawna zawiera elementy prawa administracyjnego, cywilnego i ubezpieczeniowego. Te okoliczności uniemożliwiają traktowanie jej tak samo jak darowizny na potrzeby wyliczenia substratu zachowku.

Kontynuacją tej linii orzecznictwa jest uchwała z 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12 (OSNC 2013, nr 1, poz. 7), w której Sąd Najwyższy przyjął, że przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie ustawy z 1982 r., o czym decyduje odmienność umowy przekazania gospodarstwa rolnego od umowy darowizny.

Zdaniem Sądu Najwyższego, art. 993 k.c. posługując się pojęciem „darowizna” odwołuje się do tak nazwanej umowy uregulowanej w art. 888 i n. k.c., a nie każdej czynności prawnej pod tytułem darmym. Nie jest także dopuszczalne skorzystanie w tym przypadku z wykładni funkcjonalnej art. 993 i 994 k.c., która mogłaby prowadzić do odmiennych rezultatów, ani zastosowanie art. 993 i 994 k.c. per analogiam do umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Dla umowy przekazania gospodarstwa rolnego cecha nieodpłatności ma drugorzędne znaczenie, gdyż do jej essentialia negotii należą przede wszystkim: ograniczony krąg podmiotów, którym gospodarstwo można przekazać; praca osoby otrzymującej gospodarstwo w tym gospodarstwie oraz konieczność przekazania gospodarstwa rolnego dla otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Sąd Najwyższy zauważył też, że mimo znanych kontrowersji co do możliwości traktowania umowy przekazania gospodarstwa rolnego w prawie spadkowym tak jak darowizny, ustawodawca nie zdecydował się na interwencję i zmianę art. 993 k.c., choć mógł to uczynić, gdy regulował doliczanie do substratu zachowku wartości zapisów windykacyjnych. Brak jego działań należy uznać za akceptację dla odmienności umowy przekazania gospodarstwa rolnego oraz darowizny, także w kontekście doliczania świadczeń do substratu zachowku.

Brak jest podstaw do odmiennego traktowania umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy na gruncie art. 993 i art. 1039 § 1 k.c., a – wobec odrębności umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy zawartej w reżimie ustawy z 1977 r. w stosunku do umowy darowizny – argumenty przytoczone przez Sąd Najwyższy w uchwale z 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12 za stanowiskiem o niezaliczaniu wartości gospodarstwa przekazanego przez rolnika następcy umową zawartą w reżimie ustawy z 1982 r. na poczet zachowku należnego następcy (spadkobiercy) pozostają aktualne także w odniesieniu do problemu zaliczania wartości takiego gospodarstwa na poczet schedy spadkowej (art. 1039 § 1 k.c.).

Uchwała SN z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 114/13

Standard: 37643 (pełna treść orzeczenia)

Wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.

Niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.

Uchwała SN z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91

Standard: 68795 (pełna treść orzeczenia)