Zrzeczenie się hipoteki

Uprawniony może zawsze zrzec się ograniczonego prawa rzeczowego, które stanowi hipoteka, doprowadzając do jej wygaśnięcia, bez zrzekania się wierzytelności (art. 246 § 1 k.c.). Zrzeczenie się następuje w drodze czynności prawnej jednostronnej, przez oświadczenie złożone właścicielowi rzeczy obciążonej, które dla swojej skuteczności wymaga dotarcia do adresata (61 k.c.). Dopiero po chwili doręczenia oświadczenia właścicielowi nieruchomości obciążonej wierzyciel jest związany swoim oświadczeniem woli i nie może doprowadzić swoim jednostronnym działaniem do zniesienia jego skutków prawnych. Jednak zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego ujawnionego w księdze wieczystej wymaga wykreślenia go z księgi (art. 246 § 2 k.c.), powinno zatem nastąpić na piśmie, a podpis zrzekającego się powinien być notarialnie poświadczony (art. 31 ust. 1 u.k.w.h.).

Zgodnie z przyjętą w art. 61 § 1 k.c. kwalifikowaną teorią doręczenia, dla przyjęcia, że oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, właściwa jest chwila dojścia treści tego oświadczenia do wiadomości tej osoby. Ze względu na interes i bezpieczeństwo obrotu oraz ułatwienia dowodowe domniemywa się, że adresat zapoznał się z treścią oświadczenia, gdy doszło ono do niego w taki sposób, że powzięcie o nim wiadomości stało się możliwe. Z kolei odwołanie oświadczenia woli, o którym mowa w art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c., może nastąpić w każdej formie i każdym środkiem komunikowania się na odległość, bez względu na formę odwoływanego oświadczenia woli i sposób jego uzewnętrznienia, byleby tylko zostały zachowane wymagania określone w § 1 zdanie pierwsze tego artykułu. Dopiero po dojściu oświadczenia do adresata, odmienne ukształtowanie stanu prawnego wynikającego ze skutecznego złożenia oświadczenia nie jest możliwe w drodze jego odwołania.

Sąd wieczystoksięgowy może dokonać wpisu na podstawie oświadczenia woli, które ma być złożone innej osobie jedynie wówczas, gdy zostało już ono złożone adresatowi, a zatem uzyskało prawną doniosłość.

W konsekwencji nie można podzielić stanowiska jakoby kwestia oceny spełniania przez oświadczenie o zrzeczeniu się hipoteki wymogów art. 61 § 1 k.c. pozostawała poza kognicją sądu wieczystoksięgowego. Podstawą wpisu może być jedynie taki dokument, który odzwierciedla w całości zdarzenie, które spowodowało zmianę stanu prawnego.

Skoro oświadczenie w przedmiocie zrzeczenia się hipoteki jest skuteczne dopiero z chwilą dotarcia do adresata, a zostało złożone jedynie do akt księgi wieczystej, rzeczą wnioskodawcy, było przedstawienie sądowi dokumentu, z którego wynikałoby, że oświadczenie to doszło do właściciela nieruchomości, w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Jeżeli dokument taki nie został przedstawiony, to nie było podstaw do stwierdzenia, że oświadczenie o zrzeczeniu się hipoteki wywarło skutek prawny (por. postanowienia SN z dnia 9 grudnia 2010 r., IV CSK 168/10.; z dnia 13 marca 2014 r., I CSK 289/13 i z dnia 20 października 2011 r., III CSK 322/10).

W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż domaganie się od wnioskodawcy w postępowaniu wieczystoksięgowym dowodu doręczenia oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki właścicielowi nieruchomości obciążonej, w formie wymaganej przez art. 31 ust. 1 u.k.w.h., jest nadmiernie restryktywne i pozbawione uzasadnienia aksjologicznego, skoro adresat oświadczenia woli o zrzeczeniu się hipoteki nie ma uprawnienia do jego zakwestionowania, a zrzeczenie się hipoteki jest okolicznością zawsze korzystną dla właściciela. Podkreśla się także, że w przypadku wniosku składanego przez wierzyciela pojawia się problem praktyczny, skoro nie może on być w posiadaniu tego samego dokumentu, który wysłał do właściciela nieruchomości.Zgodzić się można, iż w typowych sytuacjach osoba zamierzająca wywołać określone skutki prawne, komunikuje swoje oświadczenie woli adresatowi. Nie stanowi to jednak przekonującego argumentu na rzecz posługiwania się przez sąd wieczystoksięgowy domniemaniem co do skuteczności złożonego oświadczenia, jeżeli nie jest ono oparte na dokumencie załączonym do wniosku, chociażby w postaci dowodu nadania oświadczenia do adresata.

Natomiast okoliczności sprawy, w której wniesiono skargę, nie należą do typowych i wskazują, że między wierzycielem, a właścicielem nieruchomości obciążonej, może powstać spór, w sytuacji, gdy wierzyciel nie skierował swojego oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki do żadnego adresata i skorzystał z możliwości jego odwołania na zasadach określonych w art. 61 § 1 zdanie drugie k.c. W takim stanie rzeczy, wykreślenie hipoteki powinno być oparte nie tylko na złożonym w formie ad intabulationem oświadczeniu wierzyciela o zrzeczeniu się hipoteki, ale również złożonym w tej samej formie oświadczeniu właściciela nieruchomości, iż oświadczenie do niego dotarło w terminie, uniemożliwiającym wierzycielowi ubezskutecznienie złożonego oświadczenia woli. Właściciel nieruchomości nie napotyka żadnych problemów praktycznych w wykazaniu skuteczności oświadczenia wierzyciela, wystarczające jest bowiem złożenie przez niego stosownego oświadczenia w tym przedmiocie, a sąd wieczystoksięgowy dysponuje wówczas dokumentem, pozwalającym mu ocenić materialnoprawną skuteczność złożonego oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki.

Postanowienie SN z dnia 25 maja 2016 r., V CSK 544/15

Standard: 37149 (pełna treść orzeczenia)