Niedopuszczalność częściowego zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego

Nie jest możliwe tzw. częściowe zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego ani w zakresie przedmiotowym, ani treściowym.

Oświadczenie woli o zrzeczeniu się służebności gruntowej - by wywołało skutek prawny w postaci wygaśnięcia tego prawa - musi obejmować każdego ze współuprawnionych.

W sytuacji, w której prawo to należy do kilku osób, pojawia się problem – jak w rozpoznawanej sprawie – jaki jest skutek zrzeczenia się prawa dokonanego tylko przez niektóre z tych osób. Chodzi bowiem o to, czy w wypadku oświadczenia złożonego tylko przez część współuprawnionych z danego ograniczonego prawa rzeczowego dopuszczalne jest przyjęcie, iż takie oświadczenie spowoduje wygaśnięcie tego prawa w stosunku do osób je składających (a zatem wygaśnie część ograniczonego prawa rzeczowego), czy też skutek ten wystąpi dopiero wówczas, gdy stosowne oświadczenie złoży ostatni ze współuprawnionych i wówczas dojdzie do wygaśnięcia całego ograniczonego prawa rzeczowego.

W tej mierze Sąd Najwyższy zauważa, że stosownie do poglądów wyrażanych w literaturze, przedmiotem zrzeczenia się może być tylko ograniczone prawo rzeczowe w całości (M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 246, t. 8). Nie jest możliwe tzw. częściowe zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego ani w zakresie przedmiotowym (np. w zakresie odnoszącym skutek co do części obciążonej nieruchomości), ani treściowym (np. częściowe zrzeczenie się użytkowania przez zniesienie jednostronne uprawnienia do pobierania pożytków, częściowe zrzeczenie się hipoteki polegające na zmniejszeniu jej sumy). Niedopuszczalne byłoby też zrzeczenie się prawa w stosunku do idealnej części rzeczy obciążonej (K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, art. 246, t. 5). Oświadczenie o zrzeczeniu powinno obejmować całe ograniczone prawo rzeczowe (wszystkie przypisane do niego uprawnienia). Nie ma konsekwencji prawnych oświadczenie o zrzeczeniu się części owego prawa. Dotyczy to zarówno zrzeczenia odnoszącego się do zakresu przestrzennego wykonywania prawa, jak i do rezygnacji tylko z niektórych przypisanych do niego uprawnień przy pozostawieniu innych (A. Machnikowska, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2023, art. 246, t. 1-2).

Podobnie przyjmowano dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo, w postanowieniu SN z 15 lutego 2018 r., I CSK 213/17, stwierdzono, iż właściciel nieruchomości składający oświadczenie o zrzeczeniu się służebności, własnym tylko oświadczeniem nie może doprowadzić do zmiany treści służebności obciążającej konkretną nieruchomość. Niepodzielność służebności gruntowej oraz charakter wspólności doprowadził też Sąd Najwyższy do przyjęcia w innej sprawie stanowiska, iż w takich okolicznościach (bez oświadczenia wszystkich uprawnionych) nie dochodzi do zrzeczenia się służebności gruntowej, gdyż nie jest możliwe zrzeczenie się udziału w ograniczonym prawie rzeczowym (postanowienie z 15 października 2020 r., I CSK 353/17).

Znaczenie w tej mierze może mieć charakter ograniczonego prawa rzeczowego. Służebność gruntowo – bo to jest przedmiotem niniejszej sprawy – to ograniczone prawo rzeczowe określone w art. 285 § 1 k.c. Według tego przepisu, nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej) prawem, którego treść polega bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź też na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (służebność gruntowa). Na tle tego przepisu przyjmuje się raczej jednoznacznie, iż nie jest dopuszczalne ustanowienie służebności gruntowej jedynie na rzecz określonej części nieruchomości władnącej. Art. 285 k.c. dopuszcza bowiem ustanowienie służebności gruntowej tylko na rzecz całej nieruchomości władnącej.

Służebność gruntowa jako ograniczone prawo rzeczowe jest prawem niepodzielnym. Przedmiotem służebności gruntowej może być tylko nieruchomość obciążona jako całość, a nie jej ułamkowa część, co należy odnieść odpowiednio do całej nieruchomości władnącej, a nie jej części ułamkowej. Konsekwencją tego założenia jest m.in. unormowanie zawarte w art. 290 § 1 k.c., gdzie w razie podziału nieruchomości władnącej służebność utrzymuje się w mocy na rzecz każdej z części utworzonych przez podział. Stosując te reguły per analogiam nie sposób uznać, że skutkiem oświadczenia tylko części uprawnionych dochodziłoby do zmiany treści służebności. Wykluczone jest ustanowienie służebności gruntowej jedynie na korzyść tylko jednego bądź kilku współwłaścicieli (art. 285 § 1 k.c.).

Zgodnie z zasadą niepodzielności służebności w ujęciu przedmiotowym służebność gruntowa obciąża zawsze całą nieruchomość, stąd też nie może ona obciążać udziału we współwłasności nieruchomości. Służebność gruntowa jest także niepodzielna w sensie podmiotowym, stąd też podczas trwania współwłasności nie istnieją fizycznie wyodrębnione części nieruchomości, które stanowiłyby przedmiot praw poszczególnych współwłaścicieli. Służebność gruntową można ustanowić tylko na rzecz wszystkich współwłaścicieli łącznie (M. Warciński, Służebności gruntowe według kodeksu cywilnego, Warszawa 2013, s. 105). Powyższe skutkuje tym m.in., że nawet gdy po ustanowieniu służebności gruntowej stanie się ona przedmiotem współwłasności, będzie przysługiwać wszystkim współwłaścicielom całej nieruchomości.

Powyższe ma istotne znaczenie dla oceny oświadczeń uprawnionych zrzekających się służebności gruntowej. W ocenie Sądu Najwyższego, powyżej wskazany charakter prawny służebności gruntowej determinuje stanowisko, wedle którego oświadczenie woli o zrzeczeniu się służebności gruntowej - by wywołało skutek prawny w postaci wygaśnięcia tego prawa - musi obejmować każdego ze współuprawnionych. W prawie polskim brak podstaw do przyjęcia innego poglądu. W obowiązujących przepisach prawa ustawodawca nie przewidział zresztą np. ewentualnego skutku takiego częściowego zrzeczenia się służebności, np. w postaci przyrostu udziału w odpowiednim zakresie na korzyść pozostałych współuprawnionych. Częściowe zrzeczenie się służebności gruntowej prowadziłoby zaś w rzeczywistości do jednostronnej zmiany treści tego prawa, co zdaje się pozostawać w sprzeczności z art. 248 k.c., w stosunku do którego art. 246 k.c. nie jest przecież przepisem szczególnym.

Postanowienie SN z dnia 22 czerwca 2023 r., II CSKP 1273/22

Standard: 75678 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy