Przyczynowość wyprzedzająca; przyczyna rezerwowa, zapasowa

Zgodnie z koncepcją tzw. „hipotetycznej przyczynowości alternatywnej” określanej też mianem „przyczynowości wyprzedzającej”, przy szacowaniu wysokości szkody (lub według alternatywnego stanowiska: przy ocenie związku przyczynowego) należy wziąć pod uwagę, że szkoda w całości lub w części powstałaby także bez zdarzenia skutkującego odpowiedzialnością, gdyż wywołałoby ją inne zdarzenie (tzw. przyczyna rezerwowa, zapasowa, causa superveniens), za które druga strona odpowiedzialności nie ponosi. Zastosowanie tego rozumowania, które może być uzasadnione w konkretnych okolicznościach faktycznych, wymaga jednak ustalenia, że przyczyna rezerwowa rzeczywiście by nastąpiła albo nawet, że nastąpiłaby „z całą pewnością”. 

Wyrok SN z dnia 23 maja 2019 r., II CSK 360/18

Standard: 63571 (pełna treść orzeczenia)

Zdarzenie, które zostało pozbawione możliwości wystąpienia lub oddziaływania, wskutek rzeczywiście działającej przyczyny, jest określane w nauce mianem przyczyny zapasowej albo rezerwowej (tzw. causa superveniens).

Generalnie, przyjmuje się, że legalne alternatywne zachowanie sprawcy występuje wówczas, gdy zostanie wykazane w sposób dostatecznie pewny, iż w wypadku niedopuszczenia się naruszeń ważących na braku legalności (w znaczeniu: zgodności z prawem) pierwotnej decyzji zostałaby wydana inna na tej samej podstawie prawnej, w tym samym terminie i o tej samej treści (zob. np. wyrok SN z dnia 4 marca 2010 r., I CSK 380/09; wyrok 7 sędziów SN z dnia 22 stycznia 2013 r., I CSK 404/11).

W orzecznictwie widoczny jest rozdźwięk odnośnie do dopuszczalności powoływania się przez osobę, której odpowiedzialność odszkodowawcza jest rozpatrywana, na przyczynę rezerwową szkody jako ograniczającą lub wyłączającą jej odpowiedzialność lub jako okoliczność wpływającą na rozmiar szkody.

W pierwszym nurcie lokuje się causae superveniens w płaszczyźnie związku przyczynowego i neguje się dopuszczalność skutecznego powołania się sprawcy na możliwość powiązania skutków szkody z przyczyną rezerwową (zob. wyroki SN: z dnia 16 lutego 1965 r., I PR 330/64, z dnia 28 lutego 1974 r. II PR 61/74, z dnia 19 września 1997 r., III CKN 140/97 i z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 272/09; uchwałę SN z dnia 24 października 1973 r., III PZP 26/73).

W drugi nurcie wskazuje się na możliwość uwzględnienia przyczyny rezerwowej w ramach ustalania rozmiaru szkody, przy czym w części judykatów za odmianę przyczyny rezerwowej przyjmuje się legalne zachowanie alternatywnego.

Niezależnie jednak, czy kategorię tę traktować jako przypadek przyczynowości rezerwowej, czy jako samodzielną okoliczność oddziaływującą na odpowiedzialność sprawcy, można ogólnie powiedzieć, że przy legalnym zachowaniu alternatywnym chodzi o sytuację, w której sprawca powołuje się na to, iż mimo bezprawności jego zachowania wyrządzającego szkodę, szkoda ta powstałaby również wówczas, gdyby zachował się zgodnie z prawem (wyrok (7) SN z dnia 22 stycznia 2013 r., I CSK 404/11).

W części judykatów wykluczono dopuszczalność takiego zarzutu wówczas, gdy rzeczywiste zachowanie sprawcy stanowiło naruszenie norm mających zapobiegać szkodzie, której naprawienie jest od niego dochodzone. Uwzględnienie w takiej sytuacji zarzutu pozwanego podważałoby bowiem gwarancyjną funkcję tych norm, które są tak konstruowane, aby zapewnić podmiotom potencjalnie zagrożonym środki ochrony ich praw (zob. wyroki SN: z dnia 14 stycznia 2005 r., II CK 193/04, z dnia 11 stycznia 2006 r., III CK 325/05, z dnia 15 kwietnia 2010 r., II CSK 544/09).

Z powyższego wynika, że chodzi o sytuację, w której prawdopodobieństwo innego toku zdarzeń praktycznie nie występuje, ekwiwalenty (świadczenia) wyliczone według tych samych zasad byłby takie same, zatem, mimo potwierdzenia decyzją nadzorczą wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa, nie doszłoby do wyrządzenia szkody wymagającej naprawienia. Podkreślić należy przy tym tendencję orzecznictwa do weryfikacji, przy ocenie legalnego alternatywnego zachowania sprawcy, jego wcześniejszych działań (zaniechań) skutkujących wydaniem decyzji wadliwej. Powinnością sądu każdorazowo jest antycypacyjne wyjaśnienie, czy gdyby im nie uchybiono, istniała możliwość podjęcia przez poszkodowanego działań realnie zapobiegających wyrządzeniu szkody, bądź ograniczających jej rozmiary (zob. wyroki SN: z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 193/04,, z dnia 24 maja 2012 r., II CSK 558/11, z dnia 14 marca 2014 r., III CSK 152/13).

Wyrok SN z dnia 22 marca 2019 r., IV CSK 412/17

Standard: 88530 (pełna treść orzeczenia)