Domniemania prawne związane z posiadaniem

Zespół domniemań umieszczony w art. 339-341 k.c., jakkolwiek w całości reguluje korzyści, jakie dla posiadacza wynikają z faktu władania rzeczą, nie jest jednolity. W piśmiennictwie przyjmuje się, że domniemania realizują szereg funkcji - zastępczą dla prawa własności, konstrukcyjno-prawną i wzbogacającą treść prawa. Dwa pierwsze domniemania (posiadania samoistnego i ciągłości posiadania) mają znaczenie przede wszystkim przy ocenie, czy zachodzą przesłanki do nabycia własności przez zasiedzenie, a więc w sytuacji, kiedy domniemanie z art. 341 k.c. nie działa, bowiem zasiedzieć rzecz może tylko ten, kto nie jest jej właścicielem, a więc ten, czyje posiadanie przynajmniej przez znaczny okres czasu nie było wyrazem realizacji prawa rzeczywiście przysługującego lecz prawa uzurpowanego. Domniemania z art. 339 i 340 k.c. pomagają zrekonstruować charakter i ciągłość posiadania, które to cechy – z uwagi na długi termin, jaki musi upłynąć szczególnie do osiągnięcia skutku w postaci zasiedzenia nieruchomości, często stawałyby się praktycznie nie do udowodnienia. W tym wyraża się ich funkcja konstrukcyjno-prawna istotna z punktu widzenia art. 172 k.c. Są to więc domniemania prawne, w których z określonego faktu (faktycznego władztwa nad rzeczą) wywodzone są wnioski dotyczące także faktów (samoistności posiadania i jego ciągłości). Inaczej działa domniemanie z art. 341 k.c. Jego rola polega na legitymizowaniu posiadacza w stosunku do osób trzecich i zastępuje dowód własności lub dowód innego prawa, w zakresie którego posiadanie jest wykonywane, opierając się na założeniu, że stan posiadania najczęściej jest przejawem przysługującego prawa.

Generalnie domniemania działają na rzecz aktualnego posiadacza, nie zaś na korzyść posiadacza który już utracił posiadanie, są bowiem korzyścią wynikającą z faktu rzeczywistego wykonywanie władztwa nad rzeczą. O ile jednak zmiana osoby posiadacza nie przekreśla faktu i charakteru posiadania przez poprzednika, ponieważ są to dwa stanu faktyczne następujące po sobie, nie podważające się wzajemnie, o tyle zmiana osoby posiadacza – gdyby nie zdanie drugie z art. 341 k.c. – wyłączałaby możliwość powoływania się na posiadanie przez poprzednika, jako dowód jego prawa do rzeczy. Skoro  nie utrzymał się on przy posiadaniu to jego prawo do rzeczy budziłoby wątpliwości i nie mogło być łączone z posiadaniem lecz wykazywane wprost.

W związku z wątpliwościami jakie wywołał zakres działania domniemania przewidzianego w zdaniu drugim art. 341 k.c., w orzecznictwie wyjaśniono, że przepis ten nie może być interpretowany jako podstawa zwalczania domniemania na rzecz aktualnego posiadacza domniemaniem na rzecz poprzedniego, daje natomiast możliwość aktualnemu posiadaczowi, który wywodzi swoje posiadanie od poprzednika, powołania się w stosunku do roszczeń osób trzecich na domniemanie wynikające z posiadania przez tego poprzednika, a poprzednikowi umożliwia powołanie się na domniemanie za okres jego posiadania (tak SN w orzeczeniu z dnia 25 stycznia 1958 r., I CR 1343/57, jeszcze na podstawie art. 300 § 1 k.z.).

W literaturze podniesiono dodatkowo, że nie jest też wyłączone powołanie się przez poprzedniego posiadacza na domniemanie płynące z posiadania przez aktualnego posiadacza, jeśli by to go miało chronić przed roszczeniami osób trzecich. Jest to więc zupełnie inny, specyficzny splot powiązań między posiadaniem jako dowodem prawa do nieruchomości aktualnego posiadacza i posiadacza poprzedniego.

Posiadanie samoistne aktualnego posiadacza nie podważa możliwości takiego samego posiadania przez poprzedniego i nie powoduje możliwości wystąpienia podobnych komplikacji, jak te, które mogą powstać w wypadku domniemania zgodności posiadania z prawem. Jeszcze silniej odmienności te zaznaczają się w wypadku domniemania z art. 340 k.c., dotyczącego ciągłości posiadania. Wprowadzanie dodatkowych zastrzeżeń przez ustawodawcę było więc w tych przepisach zbędne.

Postanowienie SN z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 281/11

Standard: 36132 (pełna treść orzeczenia)