Pojęcie "podstawa wpisu" w postępowaniu wieczystoksięgowym

Pojęcie „podstawa wpisu” w rozumieniu ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 dalej „u.k.w.h.”) i kodeksu postępowania cywilnego nie ma jednego desygnatu i każdorazowo wymaga wykładni w kontekście danego przepisu. Z jednej strony ustawa wskazuje bowiem, że jej brak stanowi „przyczynę” uzasadniającą oddalenie wniosku o wpis w księdze wieczystej, inną jak przeszkoda dla dokonania wpisu (art. 626[9] k.p.c.), z drugiej dokumenty (art. 626[2] § 3 k.p.c., art. 31 ust. 1 u.k.w.h.).

„Podstawę wpisu” stanowią w istocie czynności prawne, orzeczenia sądowe, akty administracyjne, przepisy prawa, dokumenty urzędowe, dokumenty bankowe lub zdarzenia prawne. Oznacza to że, mimo odwołania w art. 31 ust. 1 u.k.w.h. do pojęcia „podstawy”, przepis ten odnosi się do formy, w jakiej jej istnienie ma być potwierdzone na użytek postępowania wieczystoksięgowego.

Dominuje pogląd, że jest to przepis szczególny, który wprowadza wymóg formy minimalnej, tzw. ad intabulationem, zastrzeżonej ad eventum. Dowodzenie podstawy wpisu dokumentem z podpisem notarialnie poświadczonym nie jest obligatoryjne, gdyż jeżeli przewidują to przepisy szczególne dopuszczalne jest przedstawienie „innej formy dokumentów”.

Zestawienie ust. 1 i ust. 2 art. 31 u.k.w.h. oraz, wyznaczającego kognicję sądu wieczystoksięgowego, art. 626[8] k.p.c. prowadzi do wniosku, że wymienione przepisy statuują zasady formalizmu i wyłączności pisemności postępowania w tym rodzaju postępowania nieprocesowego.

Odrębne zasady dotyczą niektórych wniosków wymagających załączenia dokumentów uzyskanych z systemu teleinformatycznego oraz postępowania o założenie księgi wieczystej, w którym nie obowiązują ograniczenia dowodowe przewidziane w art. 626[8] § 2 k.p.c. (por. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów - Dz.U. 2001, Nr 102, poz. 1122 ze zm., postanowienie SN z dnia 28 stycznia 2010 r., I CSK 222/09).

Kolejne przepisy ustawy odwołują się już do treści dokumentów, odpowiednio nakazując przedstawienie orzeczeń sądu lub „innych odpowiednich dokumentów” wykazujących niezgodność między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 31 ust. 2), oświadczeń woli właściciela nieruchomości o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego, prawa osobistego lub roszczenia (art. 32), „odpowiednich dokumentów” jako sposobu wykazania następstwa prawnego po osobie wpisanej w księdze wieczystej jako właściciel (art. 34). Nie ulega wątpliwości, że ustawa o księgach wieczystych i hipotece nie zmienia reguł wynikających z prawa materialnego prywatnego i prawa publicznego, określających wymogi ważności lub skuteczności czynności prawnej, zdarzenia prawnego, orzeczenia sądowego lub aktu administracyjnego (w tym co do ich formy).

Niepełność regulacji art. 31 ust. 1 u.k.w.h. oraz równoległe posługiwanie się w innych przepisach pojęciem „odpowiednie dokumenty” budzi jednak wątpliwość co do tego, czy także dokumenty sporządzone w formie właściwej dla wywołania, zmiany, wygaśnięcia lub potwierdzenia skutków prawnych następujących ex lege, relewantne dla dokonania wpisów (o ile nie ma przepisu wprost określającego, że stanowią samodzielną podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej – jak art. 29 ust. 2 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. Nr 50, poz. 279 ze zm.), muszą być przedstawione w formie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym, a jeżeli nie, to czy i w jaki sposób można wykazać podstawę wpisu, nie przedstawiając w postępowaniu wieczystoksięgowym oryginałów dokumentów.

Co do omawianej kwestii w pierwszym rzędzie wskazać należy, że (wbrew poglądom niektórych przedstawicieli nauk prawnych) brak normatywnej podstawy dla zróżnicowania dokumentów wykazujących podstawę wpisu na lepsze („mocniejsze”), jak wypisy aktów notarialnych, i gorsze („słabsze”) jak dokumenty z podpisem notarialnie poświadczonym. Zawsze bowiem muszą być to dokumenty właściwe dla potwierdzenia istnienia materialno-prawnej podstawy wpisu. Zauważyć trzeba również, że regulacja w tym zakresie nie jest kompletna, o czym świadczy brak przepisu stwierdzającego wprost (poza art. 31 ust. 2 u.k.w.h. odwołującym się do orzeczenia stwierdzającego niezgodność między treścią księgi a rzeczywistym stanem prawnym), że urzędowy odpis orzeczenia sądu lub wypis aktu notarialnego stanowi samodzielną podstawę wpisu w księdze wieczystej. Dopuszczalność oparcia na nich wpisu wywiedziono z innych przepisów postępowania cywilnego i postępowania administracyjnego.

Judykatura zgodna jest co do tego, że wymóg notarialnego poświadczenia podpisu pod dokumentem nie dotyczy orzeczeń sądowych i dokumentów urzędowych w rozumieniu art. 244 k.p.c. (por. m.in. uchwała SN z dnia 30 października 1984 r., III CZP 62/84).

W odniesieniu do dokumentów będących podstawą wpisu do księgi wieczystej przyjęto ponadto, że w postępowaniu wieczystoksięgowym mogą być stosowane art. 244 § 1 i art. 250 § 1 k.p.c.

Oznacza to, że jakkolwiek co do zasady dowód z dokumentu urzędowego powinien być przeprowadzony z jego oryginału, to dopuszczalne jest zastąpienie go odpisem urzędowo poświadczonym przez organ wymieniony w art. 244 § 1 k.p.c., bez względu na to, czy od niego pochodzi, przy czym poświadczenie takie bez ograniczeń dotyczy także dokumentów prywatnych znajdujących się w aktach wymienionego organu (por. cyt. uchwała SN z dnia 30 października 1984 r., III CZP 62/84, postanowienie SN z dnia 24 czerwca 1997 r., I CKN 216/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 7, postanowienie SN z dnia 18 kwietnia 2013 r., II CSK 520/12).

Przyjęcie powyższego stanowiska legło u podstaw zmiany orzecznictwa, które ostatecznie dopuściło dokonanie wpisu hipoteki przymusowej na podstawie poświadczonego za zgodność z oryginałem urzędowego odpisu tytułu wykonawczego, znajdującego się w aktach organu administracyjnego (por. m.in. postanowienia SN z dnia 18 kwietnia 2013 r., II CSK 520/12, OSNC 2013, nr 12, poz. 147, z dnia 30 stycznia 2014 r., IV CSK 243/13).

Zgodnie z art. 79 pkt 1 w zw. z art. 96 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 164, ze zm.) notariusz dokonuje czynności notarialnych obejmujących m.in. sporządzanie poświadczeń, przy czym obejmować one mogą własnoręczność podpisu, zgodność odpisu, wyciągu lub kopii z okazanym dokumentem, datę okazania dokumentu, pozostawanie osoby przy życiu lub w określonym miejscu. Jedynie czynności notarialne, dokonane przez notariusza zgodnie z prawem mają charakter dokumentu urzędowego (art. 2 § 2). Waloru takiego nie ma dokument zawierający potwierdzenie przez notariusza podpisu złożonego w jego obecności na poświadczonym dokumencie lub oświadczenia osoby podpisanej o uznaniu za podpis własnoręczny złożonego wcześniej (art. 96 pkt 1 w zw. z art. 88), w przeciwieństwie do sporządzanego przez niego odpisu, wypisu, wyciągu z dokumentu (art. 79 pkt 7 w zw. z art. 88) oraz poświadczenia zgodności odpisu, wypisu, wyciągu z dokumentu z okazanym dokumentem (art. 96 pkt 2 w zw. z art. 98). W istocie na skutek poświadczenia własnoręczności charakter urzędowy zostaje nadany tylko podpisowi na dokumencie, który w pozostałym zakresie zachowuje walor dokumentu prywatnego, a notariusz nie ma obowiązku badania jego zgodności z prawem (por. uchwała SN z dnia 19 listopada 2010 r., III CZP 82/10).

Taka kwalifikacja dokumentu wskazanego jako podstawa wpisu w art. 31 ust. 1 u.k.w.h. uzasadnia odwołanie się do art. 129 § 2 i 3 k.p.c., w brzmieniu wprowadzonym ustawą z dnia 23 października 2009 r. o zmianie ustaw w zakresie uwierzytelniania dokumentów (Dz.U. Nr 216, poz. 1676 ze zm.), w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Przepis ten stanowi, że zamiast oryginału dokumentu strona może złożyć odpis dokumentu, jeżeli jego zgodność z oryginałem została poświadczona przez notariusza albo przez występującego w sprawie pełnomocnika strony będącego adwokatem, radcą prawnym, rzecznikiem patentowym lub radcą Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, a zawarte w odpisie dokumentu poświadczenie zgodności z oryginałem ma charakter dokumentu urzędowego.

Tożsamość skutku wskazanych poświadczeń oraz odwołanie do reguł kolizyjnych (zasada lex posterior derogat legi priori) przemawiają za modyfikacją dotychczasowego stanowiska orzecznictwa i dopuszczeniem jako podstawy wpisu odpisu dokumentu, którego zgodność z oryginałem została poświadczona przez wskazanych pełnomocników procesowych.

Taka wykładnia, zgodna z aksjologią zmian dokonywanych obecnie w systemie prawnym, uzasadnia zdaniem Sądu Najwyższego dokonanie kolejnego odstępstwa od zasady legalizmu materialnego, polegającej na uznaniu, że w postępowaniu wieczystoksięgowym wymagania formalno-dowodowe muszą być takie same jak materialno-prawne przesłanki zmiany stanu prawnego, poprzez przyjęcie konsensu formalnego, w myśl którego wystarczające jest przedstawienie dokumentów wykazujących z dużym stopniem pewności istnienie danego stanu prawnego. Dotyczyć ono powinno wykazywania pochodnego następstwa prawnego przedsiębiorstw przesyłowych w sytuacji, w której podstawą pierwotnego nabycia ograniczonego prawa rzeczowego w postaci służebności przesyłu (służebności gruntowej zbliżonej do służebności przesyłu) przez Skarb Państwa było deklaratywne orzeczenie sądowe o stwierdzeniu zasiedzenia.

Z tych względów forma dokumentu wskazana w art. 129 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. powinna być uznana za równorzędną ze wskazaną w art. 31 ust. 1 u.k.w.h.

Zbliżone zagadnienie prawne, dotyczące uwierzytelniania w postępowaniu wieczystoksięgowym odpisów z Rejestru Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu, ale ze względów formalnych, postanowieniem z dnia 20 października 2011 r., III CZP 55/11, odmówiono podjęcia uchwały.

Podkreślić ponadto należy, że zasada efektywności i sprawności postępowania sądowego przemawia przeciwko dublowaniu postępowań i wprowadzeniu wymogu wykazywania następstwa prawnego kolejnym orzeczeniem sądowym ustalającym stosunek prawny (art. 189 k.p.c.), lub usuwającym niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 u.k.w.h.).

Postanowienie SN z dnia 18 lipca 2014 r., IV CSK 619/13

Standard: 36020 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z brzmieniem art. 31 ust. 2 ukwh, wpis potrzebny do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi odpowiednimi dokumentami. Norma ta pozwala więc na uaktualnienie treści wpisu, bez potrzeby wytaczania powództwa z art. 10 ukwh, jeżeli niezgodność ta zostanie „wykazana” - przez co należy rozumieć, że udowodniona - na podstawie przedstawionego orzeczenia sądowego lub na podstawie innych dokumentów, bez potrzeby czynienia dodatkowych ustaleń, niedopuszczalnych w postępowaniu wieczystoksięgowym z mocy art. 626[8] k.p.c., albo w uwzględnieniu skutków prawnych następujących ex lege.

Postanowienie SN z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK 169/08

Standard: 69824 (pełna treść orzeczenia)