Domniemanie przynależności praw majątkowych do sprawcy (art. 45 § 3 k.k.)

Zgodnie z art. 46 Konstytucji RP przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 46 Konstytucji formułuje dwie zasady związane ze stosowaniem przepadku rzeczy: nakaz określania w ustawie przypadków, w których dopuszczalne jest orzeczenie przepadku rzeczy (zasada ustawowej wyłączności określenia przesłanek orzekania przepadku rzeczy) oraz wskazanie na orzeczenie sądu jako podstawę zastosowania przepadku rzeczy.

Art. 45 § 3 k.k. (wprowadzony do Kodeksu karnego nowelizacją z 2003 r.) ustanawia domniemanie prawne co do przynależności do sprawcy składników majątku (stanowiących korzyść) przetransferowanych przezeń na inny podmiot. W stosunku do tego właśnie mienia – chociażby nie stanowiło ono własności sprawcy – następuje skutek prawny w postaci orzeczenia przepadku lub zabezpieczenia jego wykonania. W takim razie, wskazaną treść domniemania należy traktować jako ustawową podstawę możliwego zakresu tego orzeczenia, tym samym zaś, jako mającą bezpośredni związek z zakresem odpowiedzialności karnej oskarżonego w ramach orzekanego lub zabezpieczanego wobec niego środka (co do materialno-procesowego charakteru domniemania z art. 45 § 3 k.k. zob. uchwałę SN z 17 marca 2005 r., I KZP 4/05).

W przypadku art. 45 § 3 k.k. fakt, którego domniemanie dotyczy, uznaje się – z mocy samego prawa – za udowodniony (ustalony) bez przeprowadzania dowodów, zaś do jego wzruszenia może dojść jedynie w wyniku obalenia domniemania. Osoba trzecia, na którą (być może) przeniesione zostały korzyści z przestępstwa, może zatem wystąpić z powództwem o obalenie domniemania z art. 45 § 3 k.k. (obecnie art. 293 § 7 k.p.k., uprzednio – art. 45 § 4 k.k.); pozew ten jest tymczasowo wolny od opłat (art. 29b § 1 k.k.w.), a jego uwzględnienie zamyka drogę do realizacji przepadku przedmiotów należących do osoby trzeciej lub spieniężenia ich w toku egzekucji na poczet należności pieniężnych przypadających od skazanego.

Wyrok SN z dnia 23 kwietnia 2024 r., II CSKP 714/22

Standard: 83086 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 45 § 3 k.k. ma charakter mieszany, materialno-procesowy. Procesowy charakter przepisu wynika z uregulowania sposobu postępowania w przewidzianej nim kwestii domniemania prawnego i sposobu jego obalenia, zaś o jego materialnym charakterze stanowią przesłanki stosowania domniemania (popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 45 § 2 k.k., duże prawdopodobieństwo przeniesienia przez sprawcę na inny podmiot korzyści pochodzącej z przestępstwa) oraz jego wniosek (mienie znajdujące się w posiadaniu innego podmiotu należy do sprawcy). Regulacja przewidziana w tym przepisie nie podlega wyłączeniu spod zasady lex mitior agit, wyrażonej w art. 4 § 1 k.k.

Rozważając treść przepisu art. 45 § 3 k.k. należy uwzględnić, że użycie w nim (poprzedzonego wyliczeniem przesłanek) zwrotu „uważa się” w połączeniu ze wskazaniem domniemywanej okoliczności (wniosku) odpowiada teoretycznej konstrukcji domniemania prawnego, w tym wypadku – w świetle ostatniego zdania przepisu – domniemania wzruszalnego (praesumptio iuris tantum). Ujmując rzecz uproszczeniu – tak sformułowaną normę należy rozumieć jako wskazówkę (nakaz) określonego sposobu postępowania, którą odnosi się do sytuacji, gdy zaistnieją (zostaną udowodnione) przesłanki leżące u podstaw domniemania. W takim wypadku fakt, którego domniemanie dotyczy, uznaje się – z mocy samego prawa – za udowodniony (ustalony) bez przeprowadzania dowodów, zaś do jego wzruszenia może dojść jedynie w wyniku obalenia domniemania, tj. w wyniku przedstawienia dowodu przeciwnego domniemaniu. Ciężar przeprowadzenia tego dowodu spoczywa jednak nie na organie prowadzącym postępowanie, lecz na podmiocie „obciążonym” domniemaniem.

Powyższa interpretacja prowadzi do wniosku, że wynikająca z omawianego przepisu norma kształtuje zmodyfikowany – w stosunku do ogólnych reguł prowadzenia i oceny dowodów w procesie karnym (m.in. art. 7, art. 167 k.p.k., art. 92 k.p.k., art. 410 k.p.k., art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k.) – sposób postępowania w zakresie dowodzenia wskazanych w przepisie okoliczności. W takim razie nie może budzić wątpliwości jej procesowy charakter.

Analizując treść domniemania wskazanego w przepisie art. 45 § 3 k.k. trzeba zatem mieć na uwadze, że jego wniosek stanowi ustalenie, iż rzeczy będące w samoistnym posiadaniu osoby lub jednostki innej niż sprawca oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą w istocie do sprawcy. Oznacza to więc, że za korzyść majątkową uzyskaną z przestępstwa uznaje się nie tylko te składniki majątku, które znajdują się w bezpośrednim władaniu sprawcy, ale również te, które znajdują się we władaniu innego podmiotu. W stosunku do tego właśnie mienia, chociażby nie stanowiło ono własności sprawcy, następuje skutek prawny w postaci orzeczenia środka karnego przepadku (zabezpieczenia jego wykonania). W takim razie, wskazaną treść domniemania należy traktować jako podstawę możliwego zakresu tego orzeczenia, tym samym zaś, jako mającą bezpośredni związek z zakresem odpowiedzialności karnej oskarżonego w ramach orzekanego wobec niego środka karnego (sposobu zabezpieczenia).

Odniesienie powyższego do zakresu reakcji karnej na popełnione przestępstwo (dotykającej również praw osób, które nie zostały uznane za sprawcę przestępstwa) stanowi o materialnym charakterze normy wynikającej z omawianej części przepisu.

Domniemanie stosuje się bowiem tylko wobec takiego sprawcy, który osiągnął z przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości a przy tym z dużym prawdopodobieństwem, uzasadnionym okolicznościami sprawy, tę przestępną korzyść przeniósł na inny podmiot. Jest przy tym oczywiste, że regulacja ta zakłada, iż wskazaną korzyść sprawca osiągnął w czasie popełnienia lub po popełnieniu przestępstwa, jakie jest przedmiotem postępowania, a zatem zakłada związek – o charakterze bezpośrednim lub pośrednim – między faktem przeniesienia mienia stanowiącego korzyść majątkową znacznej wartości i władania nim przez inny podmiot a faktem popełnienia w określonym czasie przestępstwa, z którego ta korzyść została uzyskana.

W zakresie podstaw, zakresu i sposobu orzekania wobec oskarżonego, na podstawie art. 45 § 1 k.k. (a także na podstawie art. 299 § 7 k.k.), środka karnego przepadku korzyści obowiązuje regulacja art. 4 § 1 k.k., odnosząca się do badania względności ustaw, obowiązujących w czasie popełnienia przestępstwa i w dacie orzekania (dokonywania zabezpieczenia). Przytaczana regulacja ma także zastosowanie w odniesieniu do konstrukcji domniemania prawnego, określonej w art. 45 § 3 k.k., przy czym badaniu, pod wskazanym kątem, podlega materialna część przepisu, statuująca przesłanki stosowania przytoczonej regulacji i wynikający z jej wniosku skutek, odnoszący się do możliwego zakresu przepadku korzyści lub jej równowartości w stosunku do mienia sprawcy niestanowiącego jego własności. Hipotetyczne stwierdzenie, że w tym właśnie zakresie ustawa obowiązująca w chwili popełnienia czynu nie była względniejsza dla sprawcy dawałoby możliwość zastosowania obowiązującej w dacie orzekania konstrukcji domniemania prawnego i sposobu oraz trybu jego obalenia.

Nie ma podstaw do skorzystania z omawianej konstrukcji domniemania wówczas, gdy podmiot, na rzecz którego nastąpiło skuteczne przeniesienie samoistnego posiadania rzeczy lub praw przez sprawcę, rozporządził tym mieniem dalej na rzecz kolejnej jeszcze osoby czy jednostki, u której obecnie to mienie się znajduje. W takim wypadku do wykazania płynącego z domniemania wniosku dojść może w myśl ogólnych reguł prowadzenia i oceny dowodów.

Przepis art. 45 § 3 k.k. ma charakter wyjątkowy, co wynika m. in. z tego, że ingeruje on w prawa osób trzecich, nie będących stronami postępowania karnego. Ze względów gwarancyjnych niedopuszczalna jest zatem jego rozszerzająca, pomijająca rezultaty wykładni językowej interpretacja.

Sprawcy nie może przysługiwać tytuł prawny do mienia, które stanowi korzyść majątkową z popełnionego przestępstwa, a więc, gdy korzyść ta została uzyskana przez niego (lub kogoś innego – art. 115 § 4 k.k.) w sposób bezprawny (nienależny). 

Uchwała SN z dnia 17 marca 2005 r., I KZP 4/05

Standard: 35508 (pełna treść orzeczenia)