Odczytanie zeznań z postępowania prowadzonego przez prokuratora państwa obcego

Dopuszczalne jest odczytanie na rozprawie w odpowiednim zakresie, na zasadach określonych w art. 391 k.p.k., protokołów zeznań świadka złożonych przez niego w postępowaniu przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora państwa obcego albo organ działający pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, jeżeli sposób przeprowadzenia tych czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej, mimo że czynności te nie zostały podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 587 k.p.k.) ani też przed przejęciem ścigania (art. 590 § 4 k.p.k.). 

W doktrynie wyrażono pogląd, iż jest to dopuszczalne tylko w odniesieniu do protokołów sporządzonych w ramach pomocy prawnej na wniosek strony polskiej, na podstawie art. 587 k.p.k., a w razie przejęcia ścigania w celu wszczęcia postępowania karnego - także na mocy art. 590 § 4 k.p.k., do protokołów sporządzonych przed przejęcie ścigania (por. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Kraków 2001, s. 887, uwaga 7; s. 896, uwaga 10; R. A. Stefański: Komentarz. Kodeks postępowania karnego pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 1998, teza 5, s. 274, teza 8, s. 286).

Zdaniem Sądu Najwyższego orzekającego w tym składzie, nie ma jednak przeszkód - lege non distinguente - do odczytania na rozprawie, na mocy art. 391 k.p.k., również zeznań świadka złożonych w postępowaniu przygotowawczym toczącym się za granicą lub przed sądem obcego państwa. Przepis ten nie określa bowiem, czy chodzi o protokoły zeznań złożonych przez świadka w postępowaniu wyłącznie przed organem polskim, czy też mogą być to również protokoły z postępowania zagranicznego. Rozróżnienie takie - niemożliwe do przyjęcia na tle brzmienia ustawy - byłoby niezasadne, nacechowane automatyzmem.

Nie ma żadnych racjonalnych argumentów przemawiających za przyjęciem tezy, że odstępstwa od zasady bezpośredniości postępowania sądowego są dopuszczalne jedynie w wypadku "wprowadzania" do procesu, w warunkach określonych w art. 391 § 1 k.p.k., protokołów sporządzonych przez krajowe organy wymiaru sprawiedliwości (sądy, prokuratora lub organy działające pod jego nadzorem), lecz już nie na rzecz identycznych protokołów sporządzonych w zagranicznym postępowaniu. Byłoby to założenie formalistyczne, polegające na apriorycznym i mechanicznym uznaniu tych protokołów za niepełnowartościowe, nie nadające się do wykorzystania w polskim postępowaniu karnym.

Równie fałszywe byłoby jednak podążenie tropem odwrotnym i automatyczne uznanie wszystkich protokołów zeznań świadków sporządzonych w zagranicznym postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem państwa obcego za równorzędne pod względem wartości dowodowej z protokołami krajowymi.

Z powodu oczywistych różnic między systemami prawnymi państw należących do tego samego nawet kręgu kulturowego i tradycji prawnej, konieczne jest każdorazowe dokonanie analizy porównawczej, czy sposób przeprowadzenia czynności dowodowych i ich rejestracji w formie protokołów nie jest sprzeczny z analogicznymi regulacjami krajowymi. Sprawdzenie takie jest konieczne, aby zagwarantować, że protokoły zagraniczne, które zastąpią bezpośrednie zeznania świadka, zostały sporządzone w sposób równie rzetelny (przynajmniej jeśli chodzi o wymagania prawne) jak protokoły dokumentujące czynności dowodowe sporządzane według norm polskich. Analiza dokonywana na tle okoliczności konkretnej sprawy wykaże, czy prawne standardy rejestracji czynności dowodowych w danym państwie obcym są - w porównaniu z rygorami przewidzianymi przez nasze ustawodawstwo - niższe (protokołów takich nie będzie można wykorzystać w krajowym postępowaniu karnym), podobne lub też wyższe niż obowiązujące w Polsce (nie ma wtedy przeszkód do wykorzystania takich protokołów w toczącym się w Polsce postępowaniu karnym). Innymi słowy, przy odstępowaniu przez sąd od zasady bezpośredniości na rzecz protokołów zeznań świadków sporządzonych w postępowaniu zagranicznym (art. 391 k.p.k.) niezbędne jest wprowadzenie dodatkowego kryterium korzystania z tych protokołów. Wynika ono z odpowiedniej interpretacji tego przepisu w kontekście różnic prawnych między systemem prawnym Polski a systemem obowiązującym w państwie, w którym zostały przeprowadzone i zarejestrowane czynności dowodowe (np. przesłuchanie świadków).

Sąd jest zatem zobowiązany do sprawdzenia, czy sposób przeprowadzenia i zarejestrowania dowodu przez organ zagraniczny prowadzący postępowanie przygotowawcze (prokuratora lub organ działający pod jego nadzorem) lub sąd państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Chodzi tu przy tym o skonfrontowanie regulacji obcych z regulacjami polskimi nie w sposób formalistyczny, zestawiając szczegółowe rozwiązania dotyczące np. protokołów (por. np. art. 144, 145, 144-155 k.p.k.) i porównując, czy kwestia szczegółowa została w identyczny sposób uregulowana w prawie zagranicznym.

Należy sprawdzić, czy sposób przeprowadzenia czynności przez organy państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Polsce. Zasady - to "założenia, tezy stanowiące podstawową treść jakiejś doktryny" (Jedenastotomowy słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego). Wśród zasad polskiego porządku prawnego, które w sposób fundamentalny kształtują model procesu karnego (i to zarówno jeśli chodzi o wpływ na ustawodawstwo karnoprocesowe, jak i o oddziaływanie na rzeczywisty przebieg poszczególnych postępowań karnych), należy wymienić przede wszystkim zasady konstytucyjne oraz zasady zawarte w umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, które mają pierwszeństwo przed sprzecznymi z nimi postanowieniami ustawowymi (art. 91 ust. 2 Konstytucji). Należy do nich przede wszystkim wyrażona w art. 45 ust. 1 Konstytucji zasada prawa do sprawiedliwego procesu oraz zasada prawa do obrony we wszystkich stadiach prowadzonego przeciwko danej osobie postępowania karnego. Obie te zasady zostały zapisane także w art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (Right to a fair trial) i rozwinięte w bogatym orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasady te powinny być przede wszystkim odniesieniem dla sądu przy analizie, czy czynności rejestrujące przeprowadzone przez sąd państwa obcego lub organy tego państwa prowadzące postępowanie przygotowawcze można uznać za rzetelnie dokumentujące daną czynność dowodową oraz zgodne z zasadami porządku prawnego w Polsce. Należy zatem dokonać analizy nie tylko samych protokołów, sporządzonych w państwie obcym, ale również - w odpowiednim zakresie - jego ustawy karnej procesowej oraz Ustawy Zasadniczej, a także zbadać, czy państwo to jest stroną umowy międzynarodowej zawierającej klauzule gwarancyjne dotyczące postępowania karnego, lub przyznającej prawa podmiotom uczestniczącym w takim postępowaniu (np. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

Postanowienie SN z dnia 28 marca 2002 r., V KKN 122/00

Standard: 35124 (pełna treść orzeczenia)