Zasada specjalności i odstępstwa od niej (art. 14 EKoE)

Przewidziane w art. 14 ust. 3 in fine Europejskiej Konwencji o Ekstradycji odstępstwo od zasady specjalności podlega interpretacji ścieśniającej, co oznacza, iż osoba wydana nie może być sądzona lub skazana, jeśli przy zmienionej kwalifikacji prawnej strona wezwana nie byłaby zobowiązana do wydania tej osoby z uwagi na treść art. 2 ust. 1 tejże Konwencji.

zasada specjalności (której treścią jest ograniczenie ścigania i która właśnie w związku z tą treścią została – wbrew tekstowi oryginalnemu konwencji, operującemu nazwą: rule of speciality – przetłumaczona na język polski jako: zasada ograniczenia ścigania; por. angielski i polski tytuł art. 14 w Dz. U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307) stanowi fundamentalny wręcz kanon, który powinien być jak najskrupulatniej przestrzegany w trakcie postępowania ekstradycyjnego. Jak podkreśla się w doktrynie, niezależnie od tego, jak ujmuje się źródła i istotę tej zasady, a więc zarówno wówczas, gdy traktuje się ją jako przymiot suwerenności państwa wezwanego, czy też jej dochowanie rozpatruje się w kategoriach zobowiązań międzynarodowych państwa wzywającego, wnosi ona do postępowania ekstradycyjnego bardzo ważny element gwarancyj-no-ochronny, którego beneficjentem jest również osoba wydawana. W piśmiennictwie akcentuje się, iż przestrzeganie tej zasady eliminuje niebezpieczeństwo uszczuplania praw oskarżonego w procesie ekstradycyjnym, a jej naruszenie może być przez osobę wydaną podnoszone przed sądami krajowymi i organami międzynarodowymi, w tym trybunałami praw człowieka.

Jeśli państwa – sygnatariusze zamierzają „rozluźnić” rygory wynikające z klasycznej formuły zasady specjalności, takiej jaka figuruje w Europejskiej Konwencji o Ekstradycji, powinny dokonywać tego w sposób wyraźny, precyzując nie budzące wątpliwości odstępstwa od tej zasady, tak jak uczyniono to w Konwencji Unii Europejskiej z 1995 r. o uproszczonej procedurze ekstradycyjnej, albo nawet stosując zasadę inwersji, tak jak uczyniono to w art. 11 Konwencji Unii Europejskiej o ekstradycji z 1996 r.

Tak więc, celem zasady specjalności jest zabezpieczenie przed nadużyciami w procedurze ekstradycyjnej. System gwarancji ustanowionych na korzyść osoby wydawanej traciłby sens, gdyby strona wzywająca mogła ścigać i karać osobę wydaną także i za inne czyny niż te, które stanowiły podstawę jego wydania. Ścisłe rozumienie zasady specjalności jest konieczne także z punktu widzenia zobowiązań państwa wzywającego i wzywanego. Nie ulega wątpliwości, że na skutek stosowania zasady specjalności następuje ograniczenie suwerennych praw strony wzywającej. Ograniczenie to następuje jednak w interesie państwa wezwanego, które za przedsięwzięcia nie podlegające już jego kontroli nie chce brać odpowiedzialności. Kontrolę tę zachowuje zaś wtedy, gdy osoba wydana pociągnięta zostanie do odpowiedzialności jedynie za to przestępstwo, w związku z którym nastąpiło wydanie, zaś jeśli w toku postępowania po wydaniu zmieni się kwalifikacja prawna zarzucanego jej czynu, to dalsze ściganie będzie prowadzone jedynie pod tym warunkiem, że „...istotne znamiona czynu przy zmienionej kwalifikacji pozwoliłyby na wydanie” (art. 14 ust. 3 in fine Europejskiej Konwencji o Ekstradycji). Jeśli tak, to z zasady specjalności wywieść należy dwojakiego rodzaju ograniczenia. Po pierwsze to, iż zasada specjalności dotyczy przede wszystkim faktów. O możliwości ścigania po wydaniu decyduje głównie tożsamość stanu faktycznego. Przy zmianie stanu faktycznego a limine wykluczyć należy możliwość ścigania, skazania, pozbawienia wolności w celu wykonania kary lub zastosowania środka zabezpieczającego albo poddania jakimkolwiek innym ograniczeniom wolności osobistej za jakiekolwiek przestępstwo popełnione przed wydaniem, inne niż to, w związku z którym nastąpiło wydanie (art. 14 ust. 1 in principio Europejskiej Konwencji o Ekstradycji). Zmiana stanu faktycznego powoduje bowiem wręcz zmianę tożsamości czynu. W tym sensie zasada specjalności, określona w art. 14 ust. 1 in principio Konwencji, dotyczy przede wszystkim faktów, nie zaś kwalifikacji prawnej. Odstępstwo od tak ujętej zasady specjalności, to jest możliwość ścigania za zupełnie inny czyn niż ten, w związku z którym nastąpiło wydanie, przewidziane jest w dwóch wy-padkach, ściśle sprecyzowanych w art. 14 ust. 1 pkt a oraz b Europejskiej Konwencji o Ekstradycji.

Reguła specjalności ma jednak, na gruncie Europejskiej Konwencji o Ekstradycji, nadto i swój drugi refleks. Wyrażony on jest w art. 14 ust. 3 in principio tej Konwencji. Co do zasady, osoba wydana nie może być ścigana nie tylko wówczas, gdy następuje zmiana ustaleń faktycznych w toku postępowania prowadzonego już po wydaniu, ale także i wtedy, gdy zmieni się kwalifikacja prawna zarzucanego jej czynu, w porównaniu z kwalifikacją, która stanowiła podstawę wniosku o wydanie. Treść art. 12 ust. 2 pkt b Europejskiej Konwencji o Ekstradycji nie pozostawia wątpliwości, iż postanowienia konwencyjne wyraźnie rozróżniają, jako dwa odrębne elementy wniosku o wydanie, „opis czynów faktycznych, w związku z którymi wnioskuje się o wydanie” oraz kwalifikację prawną tych czynów.

Wyjątek od zasady tożsamości kwalifikacji prawnej, jako warunku sądzenia i skazania w państwie wzywającym, po wydaniu osoby podlegającej ekstradycji przez stronę wezwaną, przewidziany jest w art. 14 ust. 3 in fine konwencji. Otóż jeżeli w toku postępowania po wydaniu zmieni się kwalifikacja prawna czynu zarzucanego osobie wydanej, może ona być sądzona i skazana jedynie pod tym warunkiem, że „...istotne znamiona czynu przy zmienionej kwalifikacji pozwoliłyby na wydanie”. Przy odczytywaniu treści tak sformułowanego postanowienia konwencyjnego zwrócić należy uwagę na dwie okoliczności, z których każda przemawia za taką interpretacją, jaka została przedstawiona w pkt 2 części dyspozytywnej niniejszej uchwały:

1/ Wyjątek ten zawiera, w istocie, dwa niezależne od siebie warunki. Zgodnie z pierwszym z nich, prowadzenie dalszego postępowania karnego przeciwko osobie wydanej możliwe jest, jeśli istotne elementy stanu faktycznego („istotne znamiona czynu”) będącego podstawą wydania nie uległy zmianie, a więc jedynie wówczas, gdy zmiana kwalifikacji prawnej nie jest pochodną istotnych zmian w opisie czynu. Zgodnie zaś z drugim warunkiem stwierdzić nadto należy, że przy kwalifikacji zmienionej w sposób wyżej opisany możliwe byłoby wydanie na podstawie przepisów Europejskiej Konwencji o Ekstradycji („...przy zmienionej kwalifikacji pozwoliłyby na wydanie”). Nie sposób doprawdy zakładać, żeby – uwzględniając wyeksponowane wcześniej elementy gwarancyjne zasady specjalności – dopuszczalne było dalsze ściganie pomimo zmiany kwalifikacji prawnej na taką, która w świetle innych postanowień Konwencji w ogóle nie mogłaby stanowić podstawy wydania. Rozważając to zagadnienie trzeba mieć w orbicie rozważań nie tylko treść art. 2 ust. 1 Konwencji, ale i inne przewidziane w niej rozwiązania. Tak np. odmienne, od przedstawionego powyżej, rozumienie art. 14 ust. 3 in fine Konwencji – w wypadku, gdyby którakolwiek ze stron, wzywająca lub wezwana, nie ratyfikowała drugiego protokołu dodatkowego z dnia 17 marca 1978 r. do Europejskiej Konwencji o Ekstradycji (zob. art. 2 tego protokołu, zastępujący art. 5 Konwencji) – całkowicie niweczyłoby działanie postanowienia art. 5 tejże Konwencji w sytuacji, gdyby przy nie zmienionych istotnych znamionach czynu dochodziło, już po wydaniu, do zmiany przez stronę wzywającą kwalifikacji prawnej tego czynu z przestępstwa powszechnego na przestępstwo skarbowe. Tymczasem, zgodnie z art. 5 Europejskiej Konwencji o Ekstradycji wydanie na warunkach w niej określonych „...za przestępstwa podatkowe, celne i dewizowe może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy Umawiające się Strony porozumieją się co do danego przestępstwa lub kategorii przestępstw”, chyba, że – jak już wyżej zasygnalizowano – to postanowienie konwencyjne zastąpione zostanie postanowieniem zawartym w art. 2 drugiego protokołu dodatkowego do EKE. Nie można, zdaniem Sądu Najwyższego, zakładać, iż „rozszerzająca” wykładnia wyjątku określonego w art. 14 ust. 3 in fine Konwencji, zastąpić może wyraźne porozumienie strony wzywającej i wezwanej, co do możliwości ścigania, w konsekwencji wydania, za przestępstwo należące do kategorii określonej w art. 5 Konwencji.

2/ Jak każdy wyjątek, także i wyjątek określony w art. 14 ust. 3 Europejskiej Konwencji o Ekstradycji, powinien być wykładany w sposób ścieśniający. Nie ma potrzeby, po raz kolejny, w szerszy sposób uzasadniać, jak ważne znaczenie ma – z punktu widzenia oddziaływania gwarancyjnego - przestrzeganie zasady exceptiones non sunt extendendae.

Uchwała SN z dnia 25 października 2000 r., I KZP 30/00

Standard: 34796 (pełna treść orzeczenia)