Wszczęcie postępowania lub wzięcie udziału w sprawie przez organizacje pozarządowe (art. 8 k.p.c. i art. 61 k.p.c.)

Organizacja pozarządowa ma legitymację ‎do wytoczenia powództwa wtedy, gdy do jej zadań statutowych należy ochrona tego dobra (interesu), którego dotyczy sprawa cywilna

Statut musi określać dane zadanie, jednak nie musi precyzować sposobu, w jaki będzie ono realizowane.

Zawarty w art. 61 § 1 k.p.c. zwrot „w zakresie swoich zadań statutowych” dotyczy przedmiotu sprawy i oznacza, że przedmiot ten musi mieć związek ze statutowymi zadaniami danej organizacji. Statut nie musi natomiast przewidywać konkretnych przejawów (form) działania „w zakresie swoich zadań statutowych”, w tym możliwości działania w postępowaniach sądowych.

Celem 61 § 1 k.p.c. jest umożliwienie wspomnianym organizacjom ochrony interesów wyliczonych w art. 61 § 1 pkt 1-5 k.p.c. To zatem przedmiot sprawy stanowi barierę limitującą zakres legitymacji organizacji pozarządowych.

Nadmiernym formalizmem, istotnie ograniczającym praktyczny wymiar działalności tych organizacji, byłoby natomiast przyjęcie, że, oprócz wskazania przedmiotu swej działalności, organizacje muszą zawrzeć w swoim statucie szczególne postanowienie dotyczące konkretnie udziału w postępowaniach sądowych.

W odniesieniu do organizacji pozarządowych, o których mowa w art. 8 k.p.c., nie można posługiwać się kategorią szczególnej zdolności sądowej, ponieważ organizacje te zawsze są objęte regulacją art. 64 § 1 lub § 1[1] k.p.c.

De lege lata pod pojęciem „organizacja pozarządowa” można rozumieć jedynie osoby prawne, zasadniczo fundacje i stowarzyszenia, albo jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 33[1] § 1 k.c., tj. stowarzyszenia zwykłe (postanowienie SN z 9 stycznia 2014 r., V CSK 98/13). 

Art. 61 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8 k.p.c. normuje zakres legitymacji procesowej, a nie zdolność sądową.

Uznanie wytoczonego powództwa na rzecz osoby trzeciej (konsumenta) poza zakresem swoich zadań statutowych, skutkuje konstatacją o braku legitymacji procesowej tego stowarzyszenia. Brak taki tradycyjnie, choć współcześnie nie w pełni jednolicie, wiązany jest ze skutkiem w postaci oddalenia powództwa, a nie odrzucenia pozwu.

Wyrok SN z dnia 26 maja 2022 r., II CSKP 662/22

Standard: 65226 (pełna treść orzeczenia)

Stowarzyszenie jest „zrzeszeniem o celach niezarobkowych”. Wyraża się to formułą „not for profit”, która wyklucza cele komercyjne działalności, a nakazuje przeznaczać pozyskane środki na działalność statutową (porównywalne pod tym względem są związki zawodowe, które też prowadzą działalność gospodarczą „not for profit” - art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych - Dz.U. Nr 55, poz. 234).

Z punktu widzenia strukturalnego (struktura wewnętrzna osoby prawnej) prowadzenie przez stowarzyszenie działalności gospodarczej nie może być statutowym celem głównym, lecz ma charakter uboczny. Działalność ta może być wykonywana zarówno w formach organizacyjnie wyodrębnionych, jak i bezpośrednio (w formie niewyodrębnionej), w którym to przypadku powinno mieć miejsce wyodrębnienie księgowe, co ułatwia kontrolę. Z praktyki społecznej wiadomo, że w aktualnych realiach społeczno-gospodarczych prawie wszystkie stowarzyszenia prowadzą działalność gospodarczą - co najmniej w formie niewyodrębnionej.

Podsumowując powyższe wywody, działalność gospodarcza prowadzona przez organizację pożytku publicznego (stowarzyszenie) może mieć jedynie charakter wspomagający wobec działalności statutowej. W praktyce oznacza to, że nigdy nie może ona dominować nad celami określonymi w statucie organizacji.

Cel prowadzenia działalności gospodarczej w przypadku stowarzyszeń i fundacji jest zasadniczo taki sam: wygenerowanie zysków. Skala prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pożytku publicznego jest istotna o tyle, że (zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi) nie może to być działalność dominująca.

Działalność gospodarcza stowarzyszenia nigdy nie może stanowić nadrzędnego celu istnienia danej organizacji ani dominować nad jej celami statutowymi.

Zyski wypracowane przez taką organizację jako efekt prowadzenia działalności gospodarczej mogą służyć wyłącznie do finansowania działalności zdefiniowanej w statucie stowarzyszenia, które zostaną przeznaczone na realizację celów statutowych.

Prowadzenie tak scharakteryzowanej działalności gospodarczej nie pozbawia stowarzyszenia prawa udziału w postępowaniu cywilnym na zasadach wskazanych w art. 8 k.p.c.

Sąd Najwyższy w tej kwestii podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2021 r., I PSKP 16/21, że jeśli przedmiotem działalności było długotrwałe i zorganizowane prowadzenie spraw sądowych przez osoby fizyczne (powiązane ze stowarzyszeniem) za pośrednictwem stowarzyszenia i przy wykorzystaniu przysługujących organizacji pozarządowej zwolnień od opłat: sądowych, skarbowych, od czynności cywilnoprawnych, w celu osiągnięcia (bez ryzyka finansowego, z naruszeniem uczciwej konkurencji profesjonalnych prawników i z pominięciem przepisów o pełnomocnictwie) bardzo wysokich wynagrodzeń, należałoby rozważyć także – przy wykorzystaniu koncepcji piercing the corporate veil, czy z tego względu doszło do faktycznego prowadzenia przez prawników działalności gospodarczej przy wykorzystaniu jedynie formy organizacji pozarządowej do generowania zysków (por. wyrok SN z dnia 18 września 2014 r., III PK 136/13), co wyklucza skorzystanie przez nich z art. 8 k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 18 maja 2021 r., I PSKP 30/21

Standard: 56891 (pełna treść orzeczenia)