Art. 192 pkt 3 k.p.c. w procesie ze skargi pauliańskiej

W razie dokonania przez następcę prawnego osoby trzeciej powrotnej darowizny na rzecz tej osoby w toku sprawy o uznanie za bezskuteczną umowy darowizny zawartej przez osobę trzecią z następcą prawnym (art. 531 § 2 k.c.) ma zastosowanie w drodze analogii art. 192 pkt 3 k.p.c.

Przypadki rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią stanowiącą przedmiot czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie są, mimo wyrażanego niekiedy odmiennego poglądu, objęte hipotezą normy. Nie jest to bowiem zbycie rzeczy lub prawa objętego sporem w rozumieniu art. 192 pkt 3 k.p.c. Do rozporządzenia wspomnianą korzyścią ma zastosowanie art. 531 k.c., według którego zachowanie biernej legitymacji procesowej przez osobę trzecią lub jej następcę prawnego nie zależy - jak wiadomo - od zachowania uzyskanej korzyści. Możliwość wystąpienia z akcją pauliańską przeciwko kolejnemu następcy prawnemu jest przy tym uzależniona w art. 531 § 2 k.c. od przesłanek dotyczących osoby nabywcy. Stosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c. w każdym przypadku rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią, stanowiącą przedmiot czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, nie dałoby się zatem pogodzić z art. 531 § 2 k.c. w zakresie, w jakim przepis ten wprowadza to uzależnienie.

Funkcją art. 192 pkt 3 k.p.c. jest, mówiąc najogólniej, stabilizacja postępowania procesowego, mimo zbycia przedmiotu objętego sporem, przez zachowanie, w celu ochrony strony przeciwnej, legitymacji procesowej zbywcy i dopuszczenie do wykonania wyroku przeciwko następcy prawnemu zbywcy (art. 788 k.p.c.). Choć rozporządzenie w toku procesu pauliańskiego korzyścią uzyskaną wskutek dokonania przez dłużnika czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie pozbawia osoby trzeciej ani jej następcy prawnego biernej legitymacji procesowej i tym samym nie unicestwia całkowicie praktycznej doniosłości akcji pauliańskiej (por. uchwała SN z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10), to jednak pozbawia powoda możliwości skorzystania z zasadniczego skutku uzyskanego wyroku: jeżeli przedmiot czynności uznanej za bezskuteczną nie znajduje się już w majątku pozwanego, to powód, uwzględniając samą tylko regulację akcji pauliańskiej, zostaje pozbawiony przewidzianej w art. 532 k.c. możliwości zaspokojenia się z tego przedmiotu w toku egzekucji przeciwko dłużnikowi na podstawie uzyskanego wyroku. Rezultat niewątpliwie niekorzystny dla wierzyciela, ograniczający istotnie dla niego przydatność instytucji akcji pauliańskiej.

W stanie faktycznym sprawy temu niepożądanemu rezultatowi, podobnemu do eliminowanych przez art. 192 pkt 3 k.p.c. skutków zbycia w toku sprawy przedmiotu objętego sporem, zapobiega zastosowanie wymienionego przepisu w drodze analogii, dopuszczalnej dlatego, że w stanie tym nie występują wskazane wyżej okoliczności, leżące u podstaw wyłączenia z zakresu hipotezy normy art. 192 pkt 3 k.p.c. zbycia przez pozwanego w toku procesu pauliańskiego korzyści uzyskanej w wyniku czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Wyrok SN z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CSK 222/13

Standard: 32692 (pełna treść orzeczenia)

Wierzytelność, której zaspokojeniu służy akcja pauliańska, jest „objęta sporem” w rozumieniu art. 192 pkt 3 k.p.c.

W sprawie o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie art. 527 § 1 k.c. spór dotyczy prawa podmiotowego kształtującego, chodzi bowiem o wywołanie zmiany w sytuacji prawnej strony pozwanej, umożliwiającej zaspokojenie wierzytelności powoda. Przedmiotem ochrony w tym procesie jest wierzytelność; uprawnienie do jej zaspokojenia jest atrybutem wierzyciela, a akcja pauliańska bywa w doktrynie określana jako akcesoryjna w stosunku do wierzytelności. 

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że spółka z o.o. pod firmą Przedsiębiorstwo Produkcji Betonów „B” w C., pomimo zbycia wierzytelności, dla zaspokojenia której na podstawie art. 527 § 1 k.c. wytoczyła powództwo o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną, nie utraciła legitymacji procesowej, w sprawie ma bowiem zastosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c.

 Wyrok SN z dnia 4 października 2007 r., V CSK 248/07

Standard: 66107 (pełna treść orzeczenia)