Zażalenie na odrzucenie zażalenia (art. 394[1a] § 1 pkt 12 k.p.c.)

W stanie prawnym ukształtowanym ustawą z 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r., poz. 1860) i ustawą z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r., poz. 614) zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji na postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych odrzuca sąd w składzie jednego sędziego (art. 394[1a] § 1[1] k.p.c).

Ustawą z 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r. poz. 1860) w art. 394[1a] k.p.c. dodano §1[2] z którego wynika, że zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji rozpoznaje sąd w składzie trzech sędziów. Z kolei ustawą z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 614) do art. 394[1a] dodano § 11, przesądzając, że sąd, który wydał zaskarżone postanowienie odrzuca w składzie jednego sędziego zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji spóźnione, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne, jak również zażalenie, którego braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie.

Zważywszy, że pojęcie rozpoznania zażalenia obejmuje również jego kontrolę pod względem dopuszczalności (por. uchwałę SN z 1 lipca 2021 r. III CZP 36/20) wskazaną rozbieżność między art. 394[1a] §1[2] i art. 3941a §1[1] k.p.c. należy rozstrzygnąć w ten sposób, że drugi z powołanych przepisów stanowi regulację szczególną względem pierwszego z nich i zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji na postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych odrzuca sąd w składzie jednego sędziego.

Uchwała SN z dnia 24 maja 2024 r., III CZP 62/23

Standard: 81005 (pełna treść orzeczenia)

Orzekanie w postępowaniu odwoławczym w składzie jednego sędziego, stanowi odstępstwo od właściwej polskiemu postępowaniu cywilnemu zasady kolegialności orzekania o środkach odwoławczych, której wartość nie była nigdy kwestionowana. Wyjątki od tego modelu wymagają jasnej regulacji prawnej. 

Przesłanki uzasadniające odrzucenie zażalenia z powodu jego niedopuszczalności (art. 373 w związku z art. 397 § 3 k.p.c.) nie ograniczają się do zagadnień o stricte formalnym charakterze, mogących uchodzić za relatywnie nieskomplikowane i niestwarzające jurydycznych trudności, takich jak prawidłowość jego opłacenia, dochowanie wymagań formalnych, czy terminowość. 

To, czy zażalenie jest dopuszczalne w świetle przepisów ustawy, ocena legitymacji do jego wniesienia lub przesłanki gravaminis po stronie skarżącego (por. uchwałę (7) SN z dnia 15 maja 2014 r., III CZP 88/13) może niejednokrotnie wywoływać wątpliwości o istotnej wadze teoretycznej i praktycznej, których weryfikacja przez kolegialny skład sądu jest pożądana z punktu widzenia właściwej ochrony praw stron i uczestników postępowania. 

Odrzucenie zażalenia zamyka dostęp do kontroli zaskarżonego orzeczenia i rozpatrzenia sprawy przez sąd wyższego rzędu lub inny skład sądu wydającego orzeczenie.

O tym, czy zażalenie podlega odrzuceniu, nie zawsze da się orzec w chwili jego złożenia. Przepisy o postępowaniu zażaleniowym nie stwarzają podstaw do przyjęcia, że ma ono charakter stadialny. Dopuszczalność zażalenia podlega kontroli w każdym stanie sprawy, a stwierdzenie podstaw do jego odrzucenia przesądza o obowiązku wydania tej treści orzeczenia niezależnie od tego, kiedy podstawy te się ujawniły. Konieczność przekazywania sprawy przez skład kolegialny do składu jednoosobowego po to tylko, by zażalenie zostało odrzucone w tym składzie, nie służyłaby sprawności i szybkości postępowania zażaleniowego, której zwiększenie stanowiło jeden z celów ustawy nowelizującej, szczególnie jeśli wziąć pod uwagę zasadę niezmienności składu kolegialnego od chwili jego wyłonienia w drodze losowania, zgodnie z art. 47a p.u.s.p. (art. 47b p.u.s.p.; por. uchwałę SN z dnia 5 grudnia 2019 r., III UZP 10/19), a także konieczność zastąpienia składu jednoosobowego kolegialnym, gdyż sąd w składzie jednoosobowym, wyłonionym zgodnie z art. 47a p.u.s.p., nie byłby powołany do merytorycznej oceny zażalenia po uznaniu, że nie podlega ono odrzuceniu. Trudności te uchyla skupienie kompleksowej oceny zażalenia, w aspekcie jego dopuszczalności i zasadności, przez powierzenie jej temu samemu składowi sądu (por. mutatis mutandis uchwałę SN z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 138/10).

Zgodzić się należy, że stan prawny, w którym odrzucenie apelacji może nastąpić w składzie jednego sędziego, podczas gdy odrzucenie zażalenia wymaga orzekania w składzie trzech sędziów, może wywoływać zastrzeżenia co do konsekwencji ocen ze strony ustawodawcy, jednak ustawa nowelizująca w znacznym zakresie zwiększyła zakres odstępstw od dewolutywnego modelu zażalenia (por. uchwałę SN z dnia 27 listopada 2020 r., III CZP 12/20). Nakaz, aby stwierdzenie niedopuszczalności zażalenia, na równi z badaniem jego zasadności, następowało w składzie trzech sędziów, należy w tych okolicznościach odbierać jako dążenie do wzmocnienia zaufania do przyjętej konstrukcji ustawowej, osłabiające negatywne konsekwencje braku dewolutywności.

Uchwała SN z dnia 23 czerwca 2022 r., III CZP 50/22

Standard: 63099 (pełna treść orzeczenia)