Zasada ne bis in idem w postępowaniu przed TK

W postępowaniu przed Trybunałem obowiązuje bowiem zasada ne bis in idem, rozumiana z uwzględnieniem specyfiki tego postępowania. Jest to instytucja wykształcona przez doktrynę i orzecznictwo w celu zapewnienia stabilizacji sytuacji powstałych w wyniku orzeczenia ostatecznego jako formalnie prawomocnego (por. np. postanowienia TK z: 21 grudnia 1999 r., sygn. K 29/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 172; 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218; 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73; 25 lutego 2004 r., sygn. K 35/03, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 15; 9 marca 2004 r., sygn. SK 34/02, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 25; 22 marca 2005 r., sygn. U 4/04, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 33; 20 czerwca 2005 r., sygn. SK 47/04, OTK ZU nr 6/A/2005, poz. 73). Jeżeli dany przepis był przedmiotem orzekania pod kątem tego samego wzorca kontroli, Trybunał uznaje, że ponowne orzekanie w tego typu sprawie nie jest "niedopuszczalne" (res iudicata), lecz jest zbędne, w rozumieniu art. 40 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 22 lipca 2016 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1157), co również prowadzi do umorzenia postępowania. W postanowieniu z 10 lipca 2007 r. (sygn. P 40/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 86) stwierdzono, że "[...] w wypadku przesłanki ne bis in idem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ. W takiej sytuacji właściwą podstawą umorzenia postępowania jest zbędność orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK)".

Nowsze orzecznictwo Trybunału dopuściło w niektórych przypadkach możliwość przełamania zasad res iudicata oraz ne bis in idem również w przypadku wszczęcia postępowania, w którym występują ten sam przedmiot zaskarżenia oraz wzorce kontroli. Przełamanie powyższych zasad procesowych powinno być jednakże, jako wyjątek, interpretowane zawężająco. Zdaniem Trybunału, warunkiem dopuszczalności i celowości rozpoznania takiej sprawy jest, po pierwsze, zróżnicowanie zakresu wynikającej z tych samych przepisów norm: kwestionowanej i (lub) stanowiącej punkt odniesienia dla sądu konstytucyjnego (zob. wyrok TK z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 32). Po drugie, skarżący powinien przedstawić nowe argumenty, okoliczności i dowody uzasadniające prowadzenie postępowania i wydanie wyroku (zob. wyrok TK z 12 września 2006 r., sygn. SK 21/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 103). Następnie inicjujący postępowanie jest zobowiązany do powołania nowych wzorców kontroli (por. wyrok TK z 27 marca 2007 r., sygn. SK 3/05). W wyroku z 9 lutego 2010 r. (sygn. SK 10/09, OTK ZU nr 2/A/2010, poz. 10), Trybunał wskazał, że aby przełamać ww. zasady, konieczne jest kwestionowanie przez skarżącego odmiennych treści normatywnych niż te, które były przedmiotem kontroli konstytucyjnej w postępowaniu zakończonym wyrokiem. W końcu, zdaniem Trybunału, zasada ne bis in idem musi ustąpić zasadzie praworządności, "nietolerującej istnienia w systemie prawa norm sprzecznych z Konstytucją, przy ewentualnym zaistnieniu materialnych przesłanek, wskazujących na potrzebę odstąpienia od stanowiska wyrażonego we wcześniejszym orzeczeniu" (wyrok TK z 27 marca 2007 r., sygn. SK 9/05, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 31).

Postanowienie TK z dnia 13 grudnia 2016 r., SK 16/15, OTK-A 2016/94

Standard: 3285

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazywano już, że zastosowanie zasady ne bis in idem jest w pełni uzasadnione, jeżeli istnieje wcześniejsze orzeczenie o zgodności badanego przedmiotu ze wskazanym wzorcem kontroli lub jeżeli Trybunał uznał wskazany wzorzec za nieadekwatny do badania danego przedmiotu kontroli, czyli w sytuacjach, gdy przedmiot badania pozostaje nadal w systemie prawa. Natomiast zastosowanie tej zasady nie jest możliwe w razie stwierdzenia niekonstytucyjności przepisu, gdyż w następstwie wyroku następuje derogacja przepisu wykluczająca ustalenie tożsamości przedmiotu i wzorców kontroli. Usunięcie z systemu prawnego kwestionowanego przepisu skutkuje brakiem przedmiotu badania konstytucyjności na zasadach analogicznych do utraty mocy przepisu, a postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym staje się niedopuszczalne.

Inaczej przedstawiają się skutki wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu aktu normatywnego w wypadku odroczenia utraty mocy przepisu. W sytuacji gdy przepis formalnie obowiązuje, nie istnieje przesłanka niedopuszczalności orzekania wynikająca z braku przedmiotu badania konstytucyjności, aktualizuje się jednak zbędność wydania orzeczenia. Jednocześnie nieracjonalne byłoby - wynikające z zasady ne bis in idem - orzekanie o zgodności zdyskwalifikowanego już przepisu z innymi wzorcami kontroli, gdyż nie wpłynęłoby to na wcześniejszy rezultat badania konstytucyjności (por. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 16 maja 2012 r., sygn. SK 29/10, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 60).

Postanowienie TK z dnia 11 czerwca 2013 r., K 50/12, OTK-A 2013/5/69

Standard: 3286 (pełna treść orzeczenia)