Zwolnienie przez sąd cudzoziemca od obowiązku złożenia dokumentu (art. 3 § 2 k.r.o. i art. 562 k.p.c.)

Sprawa, której przedmiotem jest zasadność odmowy przez kierownika urzędu stanu cywilnego wydania dla osoby zamierzającej zawrzeć małżeństwo za granicą zaświadczenia stwierdzającego, że zgodnie z prawem polskim może ona zawrzeć małżeństwo poza krajem przynależy do spraw małżeńskich, czyli jest sprawą z zakresu prawa rodzinnego, do której stosuje się wyłączenie dopuszczalności skargi kasacyjnej unormowane w art. 519[1] § 2 k.p.c.

Skoro ustawodawca w kodeksie postępowania cywilnego zaliczył rozpoznawaną sprawę wprost do kategorii spraw małżeńskich, czyli do spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, w których jest obowiązkowa rozprawa, to próba jej zakwalifikowania jako sprawy z zakresu prawa osobowego stanowiłaby wykładnię contra legem; gdyby zaliczył ją do spraw z zakresu prawa osobowego, regulację tę umieściłby w dziale I, tytule II, księgi drugiej kodeksu postępowania cywilnego.

Postanowienie SN z dnia 24 czerwca 2014 r., I CSK 484/13

Standard: 57572 (pełna treść orzeczenia)

Stwierdziwszy, że cudzoziemiec zamierza wraz z przyszłą żoną osiedlić się na obszarze państwa dopuszczającego wielożeństwo i odmawiającego kobiecie równych z mężczyzną praw w małżeństwie, sąd z reguły powinien - ze względu na tę sprzeczność - odmówić mu zwolnienia od przedstawienia dokumentu.

Zakaz zawierania małżeństw z cudzoziemcami, przewidziany przez prawo ojczyste wnioskodawcy, sam przez się nie stanowi przeszkody do zwolnienia go przez sąd od złożenia kierownikowi urzędu stanu cywilnego dowodu zdolności do zawarcia małżeństwa według tego prawa (art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c., art. 6 p.p.m.).

Okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa, statuowane w prawie ojczystym cudzoziemca zamierzającego wstąpić w związek małżeński z obywatelką polską, mogą nie pokrywać się z przeszkodami małżeńskimi, wskazanymi w polskim kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Ustawodawca więc nałożył na cudzoziemca obowiązek złożenia kierownikowi urzędu stanu cywilnego dowodu zdolności do zawarcia małżeństwa według swego prawa ojczystego, przy zastrzeżeniu jednak dopuszczalności zwolnienia go przez sąd od tej powinności po wykazaniu, że otrzymanie takiego dowodu jest utrudnione (art. 5 k.r.o. w zw. z art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c.).

Zdolność do zawarcia małżeństwa jest tu pojmowana w znaczeniu możności wstąpienia w związek małżeński (art. 14 p.p.m.). Aprobowane w nauce orzecznictwo zgodnie przeto przyjmuje, że w tym trybie sąd może zwolnić cudzoziemca od złożenia takiego dowodu dopiero po wykazaniu, że czyni on zadość warunkom zastrzeżonym przez prawo ojczyste do zawarcia w Polsce ważnego małżeństwa z obywatelką polską (art. 562 k.p.a.).

W razie stwierdzenia, iż małżeństwo obywatela polskiego z cudzoziemcem byłoby nieważne w świetle prawa ojczystego cudzoziemca, sąd odmawia zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c. Idąc za tym poglądem w postanowieniu z dnia 26.VIII.1974 r. I CR 698/74 wypowiedział się Sąd Najwyższy równie kategorycznie, iż "sprzeczność ojczystego prawa cudzoziemca z podstawowymi zasadami obowiązującego w Polsce porządku publicznego stanowi nieusuwalną przeszkodę do zawarcia małżeństwa", a co za tym idzie, prowadzi również do odmowy udzielenia cudzoziemcowi zwolnienia od złożenia dowodu zdolności do zawarcia związku małżeńskiego według swego prawa.

Cudzoziemiec, któremu prawo ojczyste zabrania wstąpienia w związek małżeński z obywatelami innych państw, nie ma w zasadzie "możności" zawarcia - w myśl przepisów tego prawa - małżeństwa z obywatelką polską na obszarze Polski. Jednakże prawo polskie przewiduje możliwość odstąpienia od stosowania prawa obcego na korzyść własnego porządku prawnego wówczas, gdy uznaje to za konieczne. W szczególności w art. 6 p.p.m. ustawodawca zastrzegł, że "prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej". Klauzula porządku publicznego, w nim wyrażona, ma więc za zadanie w zasadzie wyparcie z polskiego obszaru prawnego niektórych przepisów zagranicznego prawa, obowiązujących na tym obszarze z mocy art. 14 p.p.m. Skutkiem zastosowania obcego przepisu, zawierającego wspomniany zakaz, byłaby odmowa przyjęcia przez kierownika urzędu stanu cywilnego od kandydatów oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Nie ma więc przeciwwskazań do odmowy respektowania zakazu zagranicznego prawa, skoro - nie znany polskiemu prawu i nie dotyczący rodzinnoprawnej istoty małżeństwa - swymi skutkami godzi w naczelne zasady rządzące polskim kodeksem rodzinnym i opiekuńczym. Zakaz zawierania małżeństw z cudzoziemcami nie może więc sam przez się stanowić przeszkody do zawarcia małżeństwa z obywatelem polskim i - w konsekwencji - do zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c.

Funkcja klauzuli porządku publicznego sprowadza się przeto do działania przede wszystkim negatywnego. O tym, czy na skutek działania tej klauzuli zostanie wyłączone zawarcie małżeństwa z obywatelką polską, czy też odpadną wszelkie przeszkody do wstąpienia na obszarze Polski w związek małżeński, decydują przepisy tego - z reguły polskiego - prawa, które weszło zamiast prawa wyłączonego, oraz podstawowe zasady polskiego porządku prawnego. Normy te zaś mogą nie tylko na nie zezwalać, ale również sprzeciwiać się zawarciu małżeństwa. Klauzula porządku publicznego pośrednio działa zakazująco, gdy w myśl przepisów swego prawa ojczystego obcy obywatel ma już zdolność do zawarcia małżeństwa, ale przeszkodę ku temu przewiduje właściwa norma polskiego prawa. Żonaty już cudzoziemiec, którego prawo ojczyste dopuszcza wielożeństwo, nie może więc na obszarze Polski zawrzeć małżeństwa z obywatelką polską, skoro art. 13 § 1 k.r.o. zabrania jej zawarcia małżeństwa z mężczyzną, który pozostaje w związku małżeńskim (orz. SN z dnia 11.X.1974 r. II CR 735/74).

Zakazujący skutek działania klauzuli porządku publicznego prowadzić musi do odmowy zwolnienia wnioskodawcy od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c., będącego warunkiem dopuszczalności zawarcia w Polsce ważnego małżeństwa. Tak więc konkretna fundamentalna norma polskiego prawa, dotycząca materialnych warunków zawarcia małżeństwa, zabraniająca obywatelowi polskiemu wstąpienie z cudzoziemcem w związek małżeński, zawsze będzie stanowiła przeszkodę do zwolnienia go przez sąd od złożenia kierownikowi urzędu stanu cywilnego dowodu zdolności do zawarcia małżeństwa według swego prawa.

Upośledzenie kobiety w małżeństwie godzi w mającą powstać rodzinę i w ten sposób również w interes Państwa. Stwierdziwszy więc na podstawie dostępnego mu materiału, że cudzoziemiec zamierza wraz z przyszłą żoną osiedlić się na obszarze państwa dopuszczającego wielożeństwo i odmawiającego kobiecie równych z mężczyzną praw w małżeństwie, sąd z reguły powinien - ze względu na tę sprzeczność - odmówić mu zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. o a.s.c. Skoro jednak zasadą jest, że ryzyko odmowy uznawania ich małżeństwa poza granicami państwa, w którym zostało zawarte, ponoszą nupturienci, postanowienie pozytywne powinno być regułą w sytuacji, gdy zebrany materiał usprawiedliwia domniemanie, że narzeczeni zamierzają zamieszkać w Polsce albo na obszarze państwa trzeciego nie upośledzającego kobiety w małżeństwie. Oznacza to, że przeszkoda do udzielenia omawianego zwolnienia może wypływać nie tylko z wyraźnych przepisów prawa, ale również z okoliczności danej sprawy.

Uchwała SN z dnia 20 stycznia 1983 r., III CZP 37/82

Standard: 28951 (pełna treść orzeczenia)