Badanie skuteczności i terminowości złożenia oświadczenia woli wywołującego oznaczone skutki prawne

Sąd wieczystoksięgowy może dokonać wpisu na podstawie oświadczenia woli, które ma być złożone innej osobie jedynie wówczas, gdy zostało już ono złożone adresatowi, a zatem uzyskało prawną doniosłość.

W konsekwencji nie można podzielić stanowiska jakoby kwestia oceny spełniania przez oświadczenie o zrzeczeniu się hipoteki wymogów art. 61 § 1 k.c. pozostawała poza kognicją sądu wieczystoksięgowego. Podstawą wpisu może być jedynie taki dokument, który odzwierciedla w całości zdarzenie, które spowodowało zmianę stanu prawnego.

Skoro oświadczenie w przedmiocie zrzeczenia się hipoteki jest skuteczne dopiero z chwilą dotarcia do adresata, a zostało złożone jedynie do akt księgi wieczystej, rzeczą wnioskodawcy, było przedstawienie sądowi dokumentu, z którego wynikałoby, że oświadczenie to doszło do właściciela nieruchomości, w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Jeżeli dokument taki nie został przedstawiony, to nie było podstaw do stwierdzenia, że oświadczenie o zrzeczeniu się hipoteki wywarło skutek prawny (por. postanowienia SN z dnia 9 grudnia 2010 r., IV CSK 168/10.; z dnia 13 marca 2014 r., I CSK 289/13 i z dnia 20 października 2011 r., III CSK 322/10).

W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż domaganie się od wnioskodawcy w postępowaniu wieczystoksięgowym dowodu doręczenia oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki właścicielowi nieruchomości obciążonej, w formie wymaganej przez art. 31 ust. 1 u.k.w.h., jest nadmiernie restryktywne i pozbawione uzasadnienia aksjologicznego, skoro adresat oświadczenia woli o zrzeczeniu się hipoteki nie ma uprawnienia do jego zakwestionowania, a zrzeczenie się hipoteki jest okolicznością zawsze korzystną dla właściciela. Podkreśla się także, że w przypadku wniosku składanego przez wierzyciela pojawia się problem praktyczny, skoro nie może on być w posiadaniu tego samego dokumentu, który wysłał do właściciela nieruchomości.Zgodzić się można, iż w typowych sytuacjach osoba zamierzająca wywołać określone skutki prawne, komunikuje swoje oświadczenie woli adresatowi. Nie stanowi to jednak przekonującego argumentu na rzecz posługiwania się przez sąd wieczystoksięgowy domniemaniem co do skuteczności złożonego oświadczenia, jeżeli nie jest ono oparte na dokumencie załączonym do wniosku, chociażby w postaci dowodu nadania oświadczenia do adresata.

Natomiast okoliczności sprawy, w której wniesiono skargę, nie należą do typowych i wskazują, że między wierzycielem, a właścicielem nieruchomości obciążonej, może powstać spór, w sytuacji, gdy wierzyciel nie skierował swojego oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki do żadnego adresata i skorzystał z możliwości jego odwołania na zasadach określonych w art. 61 § 1 zdanie drugie k.c. W takim stanie rzeczy, wykreślenie hipoteki powinno być oparte nie tylko na złożonym w formie ad intabulationem oświadczeniu wierzyciela o zrzeczeniu się hipoteki, ale również złożonym w tej samej formie oświadczeniu właściciela nieruchomości, iż oświadczenie do niego dotarło w terminie, uniemożliwiającym wierzycielowi ubezskutecznienie złożonego oświadczenia woli. Właściciel nieruchomości nie napotyka żadnych problemów praktycznych w wykazaniu skuteczności oświadczenia wierzyciela, wystarczające jest bowiem złożenie przez niego stosownego oświadczenia w tym przedmiocie, a sąd wieczystoksięgowy dysponuje wówczas dokumentem, pozwalającym mu ocenić materialnoprawną skuteczność złożonego oświadczenia o zrzeczeniu się hipoteki.

Postanowienie SN z dnia 25 maja 2016 r., V CSK 544/15

Standard: 37161 (pełna treść orzeczenia)

Do kognicji sądu wieczystoksięgowego należy ocena, czy mające charakter prawokształtujący oświadczenie darczyńcy o odwołaniu darowizny doszło do wiadomości obdarowanego (art. 61 k.c.). Przewidziana dla tego oświadczenia w art. 900 k.c. forma pisemna jest formą dla celów dowodowych, nie zmienia to jednak zasady, że oświadczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą gdy obdarowany mógł się zapoznać z jego treścią.

Umowy przenoszące własność w obowiązującym porządku prawnym mają charakter przyczynowy. Przyczyna prawna umowy o skutku wyłącznie rzeczowym, co do zasady tkwi w umowie zobowiązującej. Przeniesienie własności ma, w okolicznościach sprawy, charakter wyłącznie rzeczowy, co dla sądu wieczystoksięgowego oznacza, że doszło do upadku przyczyny prawnej wyrażonej w umowie zobowiązującej. Upadek podstawy prawnej jest tu następstwem złożenia przez darczyńcę jednostronnego oświadczenia woli o odwołaniu darowizny wobec wystąpienia rażącej niewdzięczności obdarowanego. Na skutek złożenia przez darczyńcę takiego oświadczenia z podanej przyczyny okazuje się, że obdarowany uzyskał korzyść bez podstawy prawnej, zatem ma obowiązek otrzymaną korzyść (tu nieruchomość lokalową) zwrócić, stosowanie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 k.c.).

Wbrew twierdzeniu skarżącej nie jest jednak tak, że sąd wieczystoksięgowy jest pozbawiony możliwości badania, czy czynność zwrotnego przeniesienia własności jest zgodna z prawem. Przez zgodność z prawem rozumieć tu należy zgodność z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa.

Pozbawienie umowy darowizny jej skuteczności prawnej nastąpi w razie spełnienia dwóch przesłanek, to jest istnienia okoliczności kwalifikowanych jako rażąca niewdzięczność i złożenia przez darczyńcę stosownego oświadczenia woli. Stwierdzenie rażącej niewdzięczności niweczy causa umowy darowizny. 

Skarżący ma rację, że sąd wieczystoksięgowy nie jest uprawniony do badania, czy miały miejsce zdarzenia uzasadniające ocenę, że obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Przed sądem wieczystoksięgowym nie mogłoby się toczyć postępowanie dowodowe, które miałoby na celu wykazanie istnienia tej przesłanki i sąd ten nie mógłby dokonać na podstawie przeprowadzonego postępowania dowodowego ustaleń faktycznych. Zatem przy takim rozumieniu przyczyny prawnej odwołania darowizny skarżący ma rację, że nie podlega ona badaniu w postępowaniu wieczystoksięgowym. W razie jej zakwestionowania obdarowanemu przysługuje droga powództwa z art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.).

Do kognicji sądu wieczystoksięgowego należy jednak ocena, czy mające charakter prawokształtujący oświadczenie darczyńcy o odwołaniu darowizny doszło do wiadomości obdarowanego (art. 61 k.c.). Przewidziana dla tego oświadczenia w art. 900 k.c. forma pisemna jest formą dla celów dowodowych, nie zmienia to jednak zasady, że oświadczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą gdy obdarowany mógł się zapoznać z jego treścią.

Zatem rzeczą wnioskodawcy jest przedstawić w postępowaniu wieczystoksięgowym dowód, że oświadczenie o odwołaniu darowizny doszło do wiadomości obdarowanego. Skuteczność oświadczenia ma tu charakter prawotwórczej przesłanki, stąd też sąd wieczystoksięgowy jest uprawniony do jej badania. Badanie to mieści się w granicach przyznanego temu sądowi uprawnienia do badania skuteczności materialnej rejestrowanej czynności prawnej.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażano już pogląd o dopuszczalności badania w tym postępowaniu skuteczności i terminowości złożenia oświadczenia woli wywołującego oznaczone skutki prawne (por. uchwałę SN z dnia 26 czerwca 1974 r. III CZP 4/74 dotyczącą skuteczności i terminowości dokonanego przez Skarb Państwa zawiadomienia o skorzystaniu z prawa pierwokupu na gruncie przepisów ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach).

Jest oczywiste, że potrzeba wykazywania, iż oświadczenie o odwołaniu darowizny doszło do wiadomości obdarowanego nie powstanie, gdy umowę powrotnego przeniesienia własności będą zawierać obdarowany i darczyńca osobiście.

Postanowienie SN z dnia 21 października 2010 r., IV CSK 120/10

Standard: 28531 (pełna treść orzeczenia)