Skarga pauliańska w kontekście zasad odpowiedzialności małżonków za zobowiązania (art. 41 k.r.o.)

W uchwałach z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 15/11 i III CZP 19/11, w których Sąd Najwyższy stwierdził, że wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać na podstawie art. 527 § 1 KC uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku wspólnego, gdy małżonek dłużnika nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania w myśl art. 41 § 1 KRO (zob. też wyrok SA w Białymstoku z dnia 6 grudnia 2013 r., I ACa 560/13).

Mimo, że powyższe uchwały stanowią wyraz pewnej ogólnej reguły, to jej uszczegółowienia należy poszukiwać w ich uzasadnieniu.

W motywach cytowanych uchwał Sąd Najwyższy potwierdził, iż również po nowelizacji art. 41 § 1 KRO należy przyjąć dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą pauliańską czynności prawnej dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby trzeciej, gdy jej przedmiot wchodził do ich majątku wspólnego i nastąpiły wszystkie przesłanki skargi (art. 527 KC).

Sąd Najwyższy powołał się na ochronny cel skargi pauliańskiej, który przemawia za tym, aby dopuścić tę skargę także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w rozumieniu art. 527 KC, ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika.W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego zauważono, że przyjęte rozwiązania w zakresie ukształtowania odpowiedzialności małżonka za długi innego małżonka, nie mogą eliminować lub ograniczać możliwości posługiwania się skargą pauliańską wobec rozporządzeń obejmujących składniki majątku wspólnego, dokonywanych przez małżonków in fraudem creditoris (art. 527 i nast. KC). W przeciwnym razie doszłoby do znacznego osłabienia zasadniczych funkcji ochronnych tego środka prawnego przysługującego wierzycielom i związanego z każdą wierzytelnością.Sąd Najwyższy wskazał dalej, iż niezasadne jest stanowisko zakładające, że uszczuplenie masy majątku wspólnego w wyniku czynności obu małżonków pozostaje indyferentne prawnie, skoro wierzyciel i tak nie może prowadzić egzekucji z majątku wspólnego w związku z zadłużeniem tylko jednego z małżonków.

Sąd Najwyższy podkreślał, iż skarga pauliańska służy do ochrony wierzytelności uprawnionego przy konieczności uwzględniania stanu całego majątku dłużnika, niezależnie od jego struktury prawnej, tj. występujących w nim mas majątkowych. Oczywiście zgodnie z art. 41 KRO małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada w ogóle - nawet majątkiem wspólnym - jeżeli wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka wobec wierzyciela. Jeżeli więc w konsekwencji uzyskania wyroku ze skargi pauliańskiej egzekucja z majątku mogłaby odnosić się tylko do przedmiotów majątkowych, które wyszły z majątku wspólnego lub do niego nie weszły, to wspomniane ograniczenie ustawowe, eksponujące potrzebę ochrony małżonka niebędącego dłużnikiem i niewyrażającego zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez małżonka, powinno pojawić się właśnie w tym stadium realizacji ochrony pauliańskiej wierzyciela. Oznacza to po prostu tyle, że wierzyciel nie mógłby prowadzić egzekucji z przedmiotu majątkowego objętego czynnością prawną uznaną za bezskuteczną, skoro wyłączona została odpowiedzialność z majątku wspólnego małżonka niebędącego dłużnikiem.

Z powyższego wynika, iż wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską, pomimo że przedmiot, do którego mógłby potencjalnie skierować egzekucję, objęty jest trwającą wspólnością majątkową dłużnika i jego małżonka, niewyrażającego zgody na zaciągnięcie zobowiązania.

W tej sytuacji dopiero w stadium postępowania egzekucyjnego, a w zasadzie na etapie postępowania klauzulowego, po uzyskaniu wyroku ze skargi pauliańskiej, aktualizuje się ograniczenie ustawowe z art. 41 § 1 KRO i obrona małżonka przeciwko takiemu wierzycielowi poprzez wykazywanie, iż nie wyrażał zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka.W ramach procesu opartego na art. 527 KC chodzi zatem o to, czy jest realna szansa (możliwość) zaspokojenia wierzyciela (vide: wyrok SN z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 183/11) i zdaniem Sądu Apelacyjnego takowa szansa w przypadku majątku wspólnego małżonków R. istnieje. Stanowisko apelującej prowadziłaby zaś do niemożliwej do zaaprobowania konfuzji de facto dwóch odrębnych postępowań: ze skargi pauliańskiej oraz o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim (art. 787 i art. 7871 KPC), które to rozwiązanie należało wykluczyć.Bez względu na to, czy A. R. wyraziła zgodę na zaciągnięcie zobowiązania przez męża, istnieją podstawy do uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec powoda, zaś pozwana nie pozostanie w ten sposób bez ochrony, gdyż uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela nie uchyla obowiązku uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (zob. też wyrok SA w Białymstoku z dnia 21 lutego 2014 r., I ACa 463/13).

Wyrok SA w Szczecinie z dnia 14 maja 2014 r., I ACa 116/14

Standard: 28326 (pełna treść orzeczenia)

Utrwalone jest stanowisko judykatury zgodnie, z którym samo branie udziału przez małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w zaskarżonej czynności prawnej, jest wystarczającą okolicznością przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela, a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec zadłużonego małżonka. Kwestia ta była zresztą przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 12 maja 2011 r. (sygn. III CZP 15/11) stwierdził, że wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać na podstawie art. 527 § 1 k.c. uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku wspólnego, gdy małżonek dłużnika nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania w myśl art. 41 § 1 k.r.o.

W motywach uchwały wskazał, iż również po nowelizacji art. 41 § 1 k.r.o., zgodnie, z którym małżonek dłużnika nieudzielający zgody na zaciągnięcie określonego zobowiązania, nie odpowiada w zasadzie za to zobowiązanie nawet majątkiem wspólnym (poza pewnymi wyjątkami), należy przyjąć dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą pauliańską czynności prawnej dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby trzeciej, gdy przedmiot darowizny wchodził do ich majątku wspólnego i nastąpiły wszystkie przesłanki skargi (art. 527 k.c.).

Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę na ochronny cel skargi pauliańskiej, który przemawia za tym, aby dopuścić tę skargę także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w rozumieniu art. 527 k.c., ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika. Sam udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej cechy czynności fraudacyjnej jest wystarczającą okolicznością przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela (art. 532 k.c.), a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec zadłużonego małżonka.

Sąd Apelacyjny podzielając ten pogląd, przyjął, że bez względu na to, czy E. R. wyraziła zgodę na zaciągnięcie zobowiązania przez męża, istnieją podstawy do uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec powódki (art. 532 k.c.). Dodać należy, że małżonek dłużnika nie pozostaje bez ochrony, gdyż uznanie czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela nie uchyla obowiązku uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787[1] § 1 k.p.c.). W postępowaniu tym małżonek dłużnika ma możliwość skorzystania ze środków ochrony przewidzianych w obowiązujących przepisach, w szczególności może wykazywać podstawy swojej odpowiedzialności określone w art. 787[1] § 1 k.p.c..

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 21 lutego 2014 r., I ACa 463/13

Standard: 16291 (pełna treść orzeczenia)