Powództwo o ustalenie nieważności umowy
Nieważność czynności prawnej w procesie Powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej (art. 189 k.p.c.)
Wprawdzie art. 189 k.p.c. nie może być podstawą ustalenia nieważności umowy, gdyż nieważność umowy jest jedynie przesłanką rozstrzygnięcia o innych żądaniach, w tym o żądaniu ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku kredytu. Jednak w praktyce orzeczniczej przyjęło się orzekanie o ważności umowy rozumianej jako skrótowe określenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego mającego powstać na mocy spornej umowy. Przy tym dopóki nieważna umowa nie zostanie wykonana w całości lub z innych przyczyn nie przestanie wiązać, strona umowy ma interes prawny w ustaleniu nieistnienia stosunku kredytu, tj. nieważności umowy kreującej ten stosunek, niezależnie od roszczeń powstałych w związku z wykonaną częścią umowy.
Postanowienie SN z dnia 23 października 2024 r., I CSK 2162/23
Standard: 83309 (pełna treść orzeczenia)
Żądanie ustalenia nieistnienia stosunku prawnego może być „w ramach skrótu myślowego” określone jako żądanie ustalenie nieważności umowy – zmierza ono wówczas do ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, mogącego wynikać z zawartych przez strony umów, następczo ocenionych przez stronę jako nieważne (uchwała SN z 23 września 2010 r., III CZP 57/10).
W wyroku Sądu Najwyższego z 6 listopada 2015 r. (II CSK 56/15) wyrażono nawet pogląd, że orzeczenie o ustaleniu nieistnienia umownego stosunku prawnego, gdy powód żądał ustalenia nieważności umowy mającej być źródłem tego stosunku, a podane przez niego okoliczności faktyczne uzasadniały wniosek, że umowa nie została zawarta, nie stanowi naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że gdy żądanie zmierza do ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, jego podstawę faktyczną mogą stanowić w szczególności okoliczności faktyczne, które wskazują na to, że mająca być źródłem tego stosunku czynność prawna (np. umowa) jest nieważna albo w ogóle nie została dokonana (np. z powodu tego, że nie zostało złożone oświadczenie woli).
Zarówno nieważność czynności prawnej, jak i jej nieistnienie (brak tej czynności) powodują, że stosunek prawny, który miałby z czynności prawnej wynikać, nie powstaje, a zatem nie istnieje. Skoro tak, formułowanie w takim wypadku żądania jako zmierzającego do ustalenia (stwierdzenia) nieważności lub nieistnienia czynności prawnej (umowy) stanowi często stosowany, ale niezbyt precyzyjny skrót myślowy, utożsamiający zdarzenie prawne mające być źródłem stosunku prawnego z tym stosunkiem, a więc takie żądanie należy kwalifikować w drodze jego wykładni jako zmierzające do ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, który miałby wynikać z tej czynności prawnej, a okoliczności, które są powoływane jako motywacja dla twierdzenia o nieważności lub nieistnieniu czynności prawnej (umowy) - jako jego podstawę faktyczną (podobnie wyrok SN z 17 lutego 2016 r., III CSK 148/15).
Akceptacja tego niezwykle liberalnego podejścia co do sposobu formułowania żądania w sprawach o ustalenie z art. 189 k.p.c. mogła wynikać z tego, że ustalenie nieważności umowy w istocie oznacza ustalenie nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Dotychczas Sąd Najwyższy nie wypowiedział się wprost i kategorycznie co do niedopuszczalności konstruowania takich żądań, zaś u podstaw uchwały Sądu Najwyższego z 15 września 2020 r., III CZP 87/19, zdaje się leżeć odmienne założenie, choć nie zostało ono expressis verbis wyrażone.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną nie dostrzega jednakże zasadności utrzymywania tego podejścia stanowiącego ukłon w stronę wadliwych tendencji w praktyce; przeciwnie uznaje, że konieczne jest czytelne wskazanie, że praktyka zastępowania ustalenia stosunku prawnego lub prawa ustalaniem faktów, na podstawie których stosunki te powstały lub przestały istnieć, nie może zostać utrzymana, ponieważ w innych niż wskazane powyżej przypadki ustalenia nieważności umowy prowadzi do rezultatów oczywiście nieprawidłowych.
Wyrok SN z dnia 1 czerwca 2022 r., II CSKP 364/22
Standard: 65253 (pełna treść orzeczenia)
Ocena, że powodowie mogą skutecznie dochodzić ustalenia nieważności umowy, nie powinna być a limine wykluczona nawet w razie całkowitego jej wykonania; tym bardziej dotyczy to sytuacji, w której nie upłynęła jeszcze nawet połowa okresu, na który zawarto sporną umowę.
Wyrok SN z dnia 26 maja 2022 r., II CSKP 19/22
Standard: 65215 (pełna treść orzeczenia)
Można przyjąć istnienie interesu prawnego co do żądania ustalenia nieważności czynności prawnej wtedy, gdy chodzi o usunięcie przeszkody prawnej jak i wtedy, gdy celem jest pośrednie ustalenie istniejącego stosunku prawnego przez stwierdzenie jej ważności (lub nieważności). Legitymowana do dochodzenia ustalenia jest wówczas zarówno strona takiego stosunku jak i osoba, którą z jednym z tych podmiotów wiąże stosunek prawny, lub na której prawa i obowiązki może wpłynąć istnienie lub nieistnienie praw przysługujących innym podmiotom lub łączącego ich stosunku prawnego.
Wyrok SN z dnia 27 listopada 2020 r., I CSK 756/18
Standard: 52873 (pełna treść orzeczenia)
Powództwo o ustalenie nieważności umowy przysługuje zawsze wtedy gdy strona powodowa wykaże swój interes prawny, niezależnie od tego, czy są wystarczające podstawy materialnoprawne do uwzględnienia tego powództwa, jednakże jego uwzględnienie jest już zależne od wyniku przeprowadzonego postępowania sądowego, że wystąpiły przesłanki materialnoprawne, na których opierało się powództwo.
Nieważność czynności prawnej następuje ex tunc, z mocy prawa. Co do zasady jest więc oczywiście dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenie, że czynność prawna jest nieważna. Dopiero dowiedzenie interesu prawnego otwiera sądowi drogę do badania prawdziwości twierdzeń powódki o tym, że dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje bądź nie istnieje, zatem, w okolicznościach sprawy, badania czy kwestionowana przez powódkę umowa jest nieważna (art. 58 k.c.).
Wyrok SA w Szczecinie z dnia 29 kwietnia 2015 r., I ACa 1017/14
Standard: 27598 (pełna treść orzeczenia)
Dopuszcza się pośrednie ustalenie istniejącego stosunku prawnego przez stwierdzenie ważności lub nieważności dokonanej czynności prawnej (por. wyrok SN z dnia 1 czerwca 1976 r., II CR 288/76). Można zatem przyjąć istnienie tak pojętego interesu powoda w zakresie żądania ustalenia nieważności czynności prawnej zarówno wtedy, gdy chodzi o usunięcie przeszkody prawnej dla jego dalszych czynności jak i wtedy, gdy celem jest uzyskanie szeroko pojętej ochrony prawnej. Orzeczenie sądowe ustalające nieważność czynności prawnej potwierdza nieistnienie stosunku prawnego (prawa) i, jako swoisty prejudykat, będzie miało znaczenie dla ewentualnych czynności i rozstrzygnięć wykraczających poza prawa rzeczowe do nieruchomości.
Jego uzyskanie umożliwia osiągnięcie wielu celów, m.in. ułatwia dochodzenie roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia, odpowiedzialności cywilno-prawnej lub karnej stron czynności, bądź osób występujących w charakterze ich reprezentantów. Jak trafnie wskazano w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07 unicestwienie nieważnych umów ma samoistną wartość także ze względu na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 u.k.w.h.).
Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podziela poglądu opowiadającego się za wyłączeniem interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia nieważności czynności prawnej wobec istnienia konkurencyjnego środka ochrony prawnej w postaci powództwa o usunięcie niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej, opartego na art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece.
Uchwała SN z dnia 14 marca 2014 r., III CZP 121/13
Standard: 49198 (pełna treść orzeczenia)
Powództwo o ustalenie nieważności umowy przysługuje zawsze wtedy gdy strona powodowa wykaże swój interes prawny, niezależnie od tego ,czy są wystarczające podstawy materialnoprawne do uwzględnienia tego powództwa , jednakże jego uwzględnienie jest już zależne od wyniku przeprowadzonego postępowania sądowego, że wystąpiły przesłanki materialnoprawne , na których opierało się powództwo.
Nieważność czynności prawnej następuje ex tunc, z mocy prawa. Co do zasady jest oczywiście dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenie , że czynność prawna jest nieważna. Jednak dopiero wykazanie posiadania interesu prawnego umożliwia w ogóle badanie prawdziwości twierdzeń strony powodowej, że wymieniony w powództwie stosunek prawny lub prawo istnieje, bądź nie istnieje. Tak więc dopiero dowiedzenie interesu prawnego otwiera sądowi drogę do badania prawdziwości twierdzeń powódki o tym, że dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje bądź nie istnieje, zatem, w okolicznościach sprawy, badania czy kwestionowana przez powódkę umowa ( uchwała ) jest nieważna (art. 58 k.c. czy odpowiednie przepisy ustawy prawo spółdzielcze).
Wyrok SA w Szczecinie z dnia 20 lutego 2013 r., I ACa 747/12
Standard: 28154 (pełna treść orzeczenia)
Wytoczenie przez spółkę akcyjną – w toku sprawy z powództwa akcjonariusza o ustalenie nieważności umowy sprzedaży nieruchomości należącej do tej spółki – powództwa o odszkodowanie za utratę możliwości odzyskania własności nieruchomości przeciwko osobom, które nie występują po stronie pozwanej w sprawie zainicjowanej przez akcjonariusza, nie oznacza, że dotychczasowy powód utracił interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy (art. 189 k.p.c.).
Wyrok SN z dnia 18 marca 2011 r., III CSK 127/10
Standard: 70671 (pełna treść orzeczenia)
Powodowie mają interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umów, a istnienia tego interesu nie podważa fakt, że powództwo przeciwegzekucyjne może w przyszłości zostać oddalone jako niezasadne. Nie można bowiem ograniczać powodom możliwości merytorycznego zbadania żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego tylko z tej przyczyny, że wątpliwe jest wygranie przez nich kolejnej sprawy, w której podnoszony byłby fakt nieważności umów stwierdzony w niniejszym postępowaniu.
Wyrok SN z dnia 13 września 2007 r., III CSK 123/07
Standard: 72792 (pełna treść orzeczenia)
Powód nie ma interesu prawnego, o jakim mowa w art. 189 k.p.c., w ustaleniu nieważności złożonej przez nabywcę oferty sprzedaży nieruchomości w sytuacji, gdy w rzeczywistości zmierza do stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży, zawartej w wyniku przyjęcia tej oferty przez osobę trzecią.
Wyrok SN z dnia 18 grudnia 1996 r., I CKN 27/96
Standard: 33301 (pełna treść orzeczenia)
Ustalenie nieważności umowy z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji (art. 82 k.c.), jest dopuszczalne także po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Należący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, która złożyła w takich okolicznościach oświadczenie woli, może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca.
Nie stoi na przeszkodzie ustaleniu, że zmarły był w stanie wyłączającym świadome powzięcie woli, sam fakt, iż opinia została wydana po jego śmierci. Możliwość taka zależy tylko od tego, czy biegli dysponują odpowiednim materiałem dowodowym
Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 1979 r., III CRN 56/79
Standard: 31554 (pełna treść orzeczenia)
W sporze przeciwko obdarowanemu spadkobiercy o ustalenie nieważności umowy darowizny nie zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne pozostałych spadkobierców darczyńcy.
Na nieważność bezwzględną czynności prawnej może się powołać każda osoba zainteresowana. Legitymowanym w takich sprawach jest każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne osoby. Z tej przyczyny po stronie zainteresowanych w ustaleniu nieważności bezwzględnej czynności prawnej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Natomiast współuczestników takich, gdy występują wspólnie w procesie, wiąże współuczestnictwo materialne jednolite. Wydany bowiem w takiej sprawie wyrok dotyczy niepodzielnie ich wszystkich.
We wszystkich takich wypadkach zachodzi też tzw. rozszerzona prawomocność wyroku.
Prawomocny zatem wyrok wydany w sprawie wytoczonej przez jednego ze spadkobierców i ustalający nieważność darowizny dokonanej przez spadkodawcę ma powagę rzeczy osądzonej również w stosunku do spadkobierców, którzy nie brali udziału w tym procesie.
Uchwała SN z dnia 7 sierpnia 1970 r., III CZP 49/70
Standard: 30094 (pełna treść orzeczenia)