Nakaz zapłaty jako tytuł zabezpieczenia (art. 492 k.p.c.)

Przyznanie wydanemu w postępowaniu nakazowym nakazowi zapłaty waloru tytułu zabezpieczenia (art. 492 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.) oznacza, że nakaz ten jest nie tylko rozstrzygnięciem o istocie sprawy, ale substytuuje zarazem postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Moc zabezpieczająca nakazu zapłaty nadana jest mu wprost w ustawie, co oznacza, że jej powstanie nie jest wynikiem postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia i nie jest uwarunkowane badaniem przesłanek udzielenia zabezpieczenia.

Powód (uprawniony) wnosi o dokonanie zabezpieczenia - bez potrzeby uzyskania klauzuli wykonalności (art. 492 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.) - do właściwego organu i wskazuje sposób zabezpieczenia (art. 492 § 2 zdanie pierwsze k.p.c., por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2003 r., III CZP 9/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 22). Daje mu to bardzo silną pozycję, uzasadnioną tym, że podstawę wydania nakazu zapłaty stanowią określone dokumenty wskazujące na zasadność jego żądania (art. 485 § 1-3 k.p.c.).

Brak postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia w sytuacji, w której tytułem zabezpieczenia jest nakaz zapłaty, powoduje, że pozwany (obowiązany) nie może wnieść środka zaskarżenia przeciwko udzieleniu zabezpieczenia (art. 741 k.p.c.), lecz może jedynie wnieść środek zaskarżenia przeciwko samemu nakazowi zapłaty w postaci zarzutów (art. 491 § 1 i art. 493 k.p.c.). Z tej samej przyczyny pozwany nie może również żądać uchylenia lub zmiany nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia (art. 742 k.p.c.). Istnienie nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia jest nieodłącznie powiązane z istnieniem tegoż nakazu jako orzeczenia co do istoty sprawy.

Środkiem obrony pozwanego jest wniosek o ograniczenie zabezpieczenia (art. 492 § 2 zdanie drugie k.p.c.), który przysługuje mu zamiast zażalenia na postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia (art. 741 k.p.c.) i zamiast wniosku o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 742 k.p.c.). Wniosek ten pozwany może zawrzeć w zarzutach o nakazu zapłaty lub w oddzielnym piśmie procesowym. Sąd może ograniczyć zabezpieczenie według swego uznania, co jest uzasadnione tym, że w sytuacji, w której tytułem zabezpieczenia jest nakaz zapłaty, ani zakres zabezpieczenia, ani jego sposób nie są ustalane przez sąd w orzeczeniu (nakazie zapłaty), lecz określa je powód we wniosku o dokonanie zabezpieczenia, tj. wniosku o wszczęcie postępowania wykonawczego. Ograniczenie zabezpieczenia z istoty rzeczy nie może w całości oraz w sposób trwały uchylić wszystkich skutków zabezpieczenia. Może ono w szczególności polegać na zawężeniu roszczenia objętego zabezpieczeniem, na uchyleniu sposobu zabezpieczenia zastosowanego na wniosek powoda i zastąpieniu go innym (przykładowo mniej uciążliwym dla pozwanego) bądź na uchyleniu jednego spośród kilku zastosowanych sposobów zabezpieczenia. W grę wchodzi także ograniczenie zabezpieczenia w czasie przez określenie okresu, w którym nakaz zapłaty jako tytuł zabezpieczenia nie będzie wykonywany.

Do wniosku o ograniczenie zabezpieczenia stosuje się - odpowiednio (art. 492 § 2 zdanie trzecie k.p.c.) - reguły dotyczące wniosku o uchylenie lub zmianę postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 742 k.p.c.). Oznacza to, że w razie wniesienia zażalenia na postanowienie ograniczające zabezpieczenie wstrzymane zostaje jego wykonanie (art. 742 § 3 k.p.c.), z wyjątkiem sytuacji przewidzianych w art. 492 § 1 zdanie drugie lub trzecie k.p.c. (art. 742 § 4 k.p.c.). Innymi słowy, dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia o ograniczeniu zabezpieczenia organ, który wykonuje zabezpieczenie, musi uwzględniać jego skutki, z zastrzeżeniem wyjątku, o którym była mowa.

Skutki ograniczenia zabezpieczenia wynikające z odnośnego postanowienia nie mają automatycznego wpływu na postępowanie o wykonanie zabezpieczenia na podstawie nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia, lecz wymagają przeniesienia na grunt tego postępowania w sposób określony przez właściwe dla niego przepisy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1987 r., IV PZ 102/87, nie publ.), przy uwzględnieniu charakteru orzeczonego ograniczenia zabezpieczenia. W wypadku, w którym wykonanie zabezpieczenia następuje w drodze egzekucji, takimi przepisami są odpowiednio stosowane przepisy o postępowaniu egzekucyjnym (art. 743 § 1 k.p.c.).

Ograniczenie zabezpieczenia z reguły może uzasadniać umorzenie postępowania o wykonanie zabezpieczenia w odpowiedniej części (art. 825 pkt 1 lub 2 k.p.c. bądź - obecnie -art. 824 § 1 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 743 § 1 k.p.c.). Dotyczy to w szczególności sytuacji, w której ograniczenie zabezpieczenia polega na zawężeniu roszczenia objętego zabezpieczeniem lub na uchyleniu jednego spośród kilku zastosowanych sposobów zabezpieczenia. Takie ograniczenie zabezpieczenia ma charakter ostateczny, powodując, że w zakresie zastosowanego ograniczenia zabezpieczenia nie mogą być zachowane żadne jego skutki.

Odmiennie rzecz się przedstawia wówczas, gdy ograniczenie zabezpieczenia polega na tymczasowym wstrzymaniu wykonania nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia. Skutki takiego ograniczenia nie są wtedy ostateczne, lecz tymczasowe; jest to sytuacja podobna do wstrzymania wykonania tytułu wykonawczego, wobec czego w grę wchodzi wtedy tylko zawieszenie postępowania o wykonanie zabezpieczenia (art. 820 zdanie drugie w związku z art. 743 § 1 k.p.c.), co ma praktyczne znaczenie jedynie, gdy wykonanie zabezpieczenia jest jeszcze w toku. Nie jest natomiast w takiej sytuacji dopuszczalne umorzenie postępowania o wykonanie zabezpieczenia, gdyż nie odpowiadałoby to charakterowi ograniczenia zabezpieczenia w postaci tymczasowego wstrzymania wykonania nakazu zapłaty jako tytułu zabezpieczenia.

Wyrok SN z dnia 25 stycznia 2019 r., IV CSK 551/17

Standard: 26904 (pełna treść orzeczenia)