Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną lub zastępczą karę aresztu (art. 25 k.w.)

Obecne brzmienie art. 25 k.w. uzyskał na podstawie ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431; dalej: ustawa nowelizująca), która weszła w życie 1 stycznia 2012 r. Obligatoryjne zarządzenie zamiany grzywny na zastępczą karę aresztu nie jest jednak nową instytucją prawa karnego. Przed zmianami wprowadzonymi przez ustawę nowelizującą obligatoryjne zarządzenie zamiany grzywny na zastępczą karę aresztu normował również art. 46 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej: k.k.w.) i art. 186 § 1 ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2013 r. poz. 186; dalej: k.k.s.).

Ustawą nowelizującą ustawodawca zmienił nie tylko art. 25 k.w., ale również przesłanki zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w miejsce grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym i w postępowaniu karnym skarbowym, unormowane - odpowiednio - w art. 46 k.k.w. i art. 186 k.k.s. Zgodnie z uzasadnieniem do projektu ustawy nowelizującej "Zaproponowane zmiany w ustawach Kodeks karny skarbowy i Kodeks wykroczeń mają na celu dostosowanie przepisów tych ustaw, w zakresie orzekania oraz wykonywania kary grzywny i kary ograniczenia wolności, do proponowanych w projekcie zmian ustaw Kodeks karny wykonawczy w taki sposób, aby istniała tożsamość przesłanek decyzji podejmowanych na podstawie przepisów znajdujących się we wszystkich tych aktach prawnych w zakresie zastępczych form wykonania kary grzywny" (tamże, s. 39).

Nowelizując przepisy określające przesłanki obligatoryjnego zarządzenia zamiany grzywny na zastępczą karę aresztu ustawodawca zmierzał zatem do ich ujednolicenia w kodeksach regulujących różne obszary prawa karnego.

Zarządzenie w trybie art. 25 § 2 k.w. wykonania zastępczej kary aresztu w miejsce pierwotnie orzeczonej grzywny oznacza wdrożenie wobec skazanego jakościowo innej sankcji karnej. Następuje tu bowiem zastąpienie prawnokarnej ingerencji w prawa majątkowe skazanego ingerencją w jego wolność osobistą. To przesądza, że procedowanie w tym trybie mieści się w pojęciu rozpatrywania sprawy w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Ustawodawca nie może sprowadzić roli sądu zarządzającego wykonanie zastępczej kary aresztu w miejsce pierwotnie orzeczonej grzywny do roli fasadowej. W szczególności naruszałoby to prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez wyłączenie realnej roli sądu w podjęciu decyzji o pozbawieniu człowieka wolności osobistej. Niezgodne z Konstytucją byłoby formalne powierzenie sądowi decydowania o pozbawieniu człowieka wolności osobistej, ale bez możliwości oceny istotnych okoliczności zachodzących w konkretnej sprawie w dniu orzekania przez sąd wykonawczy. W tej kwestii Trybunał podziela stanowisko wnioskodawcy.

Zadaniem sądu wykonawczego jest egzekucja prawomocnej kary orzeczonej w postępowaniu głównym, w tym również co do jej dopuszczonej prawem modyfikacji. Kara zastępcza ma na celu przymusić ukaranego do poddania się karze pierwotnej. Odpowiada to zasadzie wykonania kary wymierzonej w wyroku. Jeżeli przymuszenie to okaże się nieskuteczne, kara zastępcza ma zapobiec bezkarności sprawcy i zachować sens jego ukarania w tzw. postępowaniu głównym.

Normowana w kwestionowanym przepisie zamiana grzywny na karę aresztu nie następuje ex lege, lecz wymaga wydania przez sąd postanowienia.

Ustawodawca uzależnił obligatoryjne zarządzenie wykonania zastępczej kary aresztu w miejsce pierwotnie orzeczonej grzywny od stwierdzenia przez sąd szeregu przesłanek, których wystąpienie bada sąd zanim zastosuje art. 25 § 2 k.w. Wstępnie sąd musi stwierdzić czy egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, a jeżeli tak, to konieczne jest ustalenie przez niego, czy zachodzi jedna z czterech dodatkowych przesłanek:

1) ukarany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej orzeczonej zastępczo w miejsce pierwotnie wymierzonej grzywny, której egzekucja okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna;

2) ukarany uchyla się od wykonania pracy społecznie użytecznej orzeczonej zastępczo w miejsce pierwotnie wymierzonej grzywny, której egzekucja okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna;

3) zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa;

4) zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niecelowa.

Ustawodawca przewidział procedurę pozwalającą ocenić sądowi wykonawczemu przyczyny niewykonania pierwotnej kary grzywny. Przy zamianie tej kary na zastępczy areszt znajduje bowiem zastosowanie art. 51 § 1 k.k.w., który stanowi, że:

"Jeżeli skazany, z przyczyn od niego niezależnych, nie uiścił grzywny, a wykonanie tej kary w innej drodze okazało się niemożliwe lub niecelowe, sąd może, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, grzywnę umorzyć w części, zaś wyjątkowo - również w całości; nie zarządza się egzekucji, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna".

Należy zatem przyjąć, że do zamiany grzywny na areszt zastępczy powinno dochodzić tylko wtedy, gdy z przyczyn leżących po stronie ukaranego nie doszło do wykonania kary, a więc gdy mimo możliwości zapłacenia grzywny, choćby w ratach, nie uczynił on tego, a nie dysponuje przy tym mieniem, które można byłoby poddać egzekucji w celu ściągnięcia tej kary (zob. T. Grzegorczyk [w:] Kodeks wykroczeń. Komentarz, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2013, s. 125).

Art. 51 § 1 k.k.w. pozwala sądowi odstąpić od orzeczenia zastępczej kary aresztu, w sytuacji gdy skazany, z przyczyn od niego niezależnych, nie uiścił grzywny, a wykonanie tej kary w innej drodze okazało się niemożliwe lub niecelowe. Jeżeli zatem stan majątkowy ukaranego po prawomocnym skazaniu uległ z przyczyn od niego niezależnych znacznemu pogorszeniu, to sąd może, w szczególnie uzasadnionych wypadkach (np. utraty pracy w wyniku redukcji zatrudnienia, choroby, wypadku) grzywnę umorzyć w części, a nawet w całości.

Po piąte, zamiast zarządzenia wykonania zastępczej kary aresztu w miejsce kary grzywny sąd wykonawczy może rozłożyć grzywnę na raty. Zgodnie z art. 49 § 1 i 2 k.k.w.:

"§ 1. Jeżeli natychmiastowe wykonanie grzywny pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki sąd może rozłożyć grzywnę na raty na czas nieprzekraczający 1 roku, licząc od dnia wydania pierwszego postanowienia w tym zakresie.

§ 2. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, a zwłaszcza wówczas, gdy wysokość grzywny jest znaczna, można rozłożyć grzywnę na raty na okres do 3 lat".

Rozłożenie grzywny na raty pozwala uniknąć ziszczenia się wyjściowej przesłanki obligatoryjnego zarządzenia wykonania zastępczej kary aresztu w miejsce orzeczonej grzywny, tzn. bezskuteczności egzekucji grzywny.

Po szóste, sąd wykonawczy nie może zarządzić wykonania zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie tej kary.

Ustawodawca wyznaczył sądowi wykonawczemu przelicznik, zgodnie z którym jeden dzień zastępczej kary aresztu jest równoważny grzywnie od 20 do 150 złotych a kara zastępcza nie może przekroczyć 30 dni aresztu (zob. art. 25 § 3 k.w.).

Na postanowienie w przedmiocie kar zastępczych przysługuje zażalenie, co zapewnia kontrolę instancyjną obligatoryjnego zarządzenia wykonania zastępczej kary aresztu w miejsce orzeczonej grzywny (zob. art. 25 § 4 k.w.).

Trybunał stwierdza, że art. 25 § 2 k.w. zapewnia sądom wykonawczym wystarczające narzędzia procesowe do należytego zbadania czy po wydaniu prawomocnego wyroku w sprawie pojawiły się okoliczności, które przemawiają przeciwko zamianie kary grzywny na karę aresztu. Istotne jest, aby sądy korzystały w praktyce z tych możliwości. Ponieważ sprawa dotyczy jednej z fundamentalnych wolności człowieka - wolności osobistej, możliwości te są w istocie obowiązkiem sądu wykonawczego.

Wyrok TK z dnia 7 października 2014 r., K 9/13

Standard: 26735 (pełna treść orzeczenia)