Idealny zbieg wykroczenia z przestępstwem ( art. 10 k.w.)

Problematyka zbiegu przestępstwa i wykroczenia została rozwiązana na gruncie systemu szeroko pojętego systemu prawa karnego (obejmującego odpowiedzialność karną sensu largo, tj. odpowiedzialność o charakterze represyjnym przewidzianą przez przepisy Kodeksu karnego i prawa karnego pozakodeksowego, jak i odpowiedzialność o charakterze represyjnym za wykroczenia) w kierunku przyjęcia założenia bazującego na konstrukcji idealnego, rzeczywistego zbiegu przestępstw i wykroczeń. Innymi słowy oceny karnoprawnej czynu stanowiącego jednocześnie wykroczenie i przestępstwo dokonuje się odrębnie (niezależnie) w postępowaniu karnym i w postępowaniu wykroczeniowym, orzekając osobno co do odpowiedzialności za przestępstwo i odpowiedzialności za wykroczenie. Dostrzegając potencjalne ujemne następstwa takiego rozwiązania (pociągającego za sobą „podwójną” odpowiedzialność karną sensu largo sprawcy czynu podlegającego ocenie prawnej z perspektywy dwóch reżimów odpowiedzialności penalnej) ustawodawca przewiduje jednak mechanizm niwelujący realne konsekwencje penalne wynikające z ustawowego obowiązku równoległego dokonywania oceny prawnej czynu w pryzmacie przepisów Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń oraz rozstrzygania w przedmiocie odpowiedzialności karnej i odpowiedzialności wykroczeniowej (art. 10 § 1 k.w.).

Instrumentem mających łagodzić konsekwencje zaaprobowania przez ustawodawcę konstrukcji idealnego zbiegu wykroczenia i przestępstwa jest fakultatywna odmowa wszczęcia postępowania lub możliwość umorzenia już wszczętego postępowania w sytuacji równoległości postępowań w przedmiocie wykroczenia i przestępstwa, jednakże zastosowanie takiego rozwiązania wchodzi w rachubę wyłącznie w przypadku, gdy postępowanie karne zostało już prawomocnie zakończone orzeczeniem skazującym (por. art. 61 § 1 pkt 1 k.p.s.w.; toczenie się postępowania karnego stanowi przesłankę fakultatywnego umorzenia postępowania wykroczeniowego tylko wówczas, gdy zawisłe postępowanie jest postępowaniem z oskarżenia publicznego).

Wyrok SN z dnia 16 listopada 2022 r., II KK 382/22

Standard: 77162 (pełna treść orzeczenia)

Idealny zbieg przestępstwa z wykroczeniem, o którym mowa w art. 10 § 1 k.w. zachodzi wówczas, gdy jakiś element, określający zabronione zachowanie, nie należy do znamion dokonanego przestępstwa, przez co jakby wykracza poza znamiona tego przestępstwa, a przy tym element ten jest karalny jako wykroczenie. Wówczas element ten nie może być pochłonięty przez znamiona odnośnego przestępstwa właśnie z tej przyczyny, że do znamion tych w ogóle nie należy. Zbieg ten musi być przy tym rzeczywisty (realny), a nie jedynie pozorny, a wyeliminowaniu owej pozornej wielości ocen prawnych czynu służą reguły kolizyjne.

Zbieg będzie pozorny, jeżeli czyn wypełnia znamiona przestępstwa, w którego opisie zawierają się wszystkie znamiona wykroczenia, a nadto jeszcze inne znamiona, czyli przestępstwa, i nie będzie pozorny, jeżeli część znamion wykroczenia w zachowaniu danej osoby nie wchodzi w sferę znamion przestępstwa, które zachowaniem tym dana osoba także popełnia.

Zgodnie z art. 10 § 1 k.w. "jeżeli czyn będący wykroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, orzeka się za przestępstwo i za wykroczenie" (idealny zbieg przestępstwa i wykroczenia). W konsekwencji należy przyjąć, że fakt umorzenia postępowania w zakresie tego fragmentu danego zachowania, które sąd zmuszony jest potraktować jako wykroczenie, a przy tym takie, co do którego nastąpiło już przedawnienie karalności, nie oznacza zaistnienia przeszkody w postaci rei iudicatae w odniesieniu do innego fragmentu tego zachowania, jako odrębnego czynu stanowiącego nadal przestępstwo (zob.postanowienie SN z dnia 15 września 2016 r., II KK 129/16).

Norma wynikająca z treści art. 10 § 1 k.w. reguluje zbieg przepisów dwóch ustaw: Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń. Zbieg ten musi być przy tym rzeczywisty (realny), a nie pozorny. Warto przypomnieć, że na gruncie idealnego zbiegu czynów zabronionych, o którym mowa w art. 8 § 1 k.k.s., Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że reguły wyłączania wielości ocen mogą służyć do redukcji kwalifikacji prawnej w ramach normatywnej analizy przeprowadzonej odrębnie dla poszczególnych deliktów (skarbowego i powszechnego) objętych tym zbiegiem, natomiast nie mają już zastosowania do obu kwalifikacji prawnych jako całości. Inaczej rzecz ujmując: reguły wyłączania wielości ocen mają zastosowanie jedynie w wypadku zbiegu przepisów ustawy, natomiast nie stosuje się ich w razie idealnego zbiegu czynów zabronionych, o którym mowa w art. 8 § 1 k.k.s. Powyższe w konsekwencji oznacza, że wykluczone jest, aby przepis Kodeksu karnego skarbowego mógł wyprzeć na zasadzie specjalności lub konsumpcji przepis Kodeksu karnego albo odwrotnie.

Podobne zasady należy stosować w ramach oceny prawnej czynów stanowiących przestępstwa i wykroczenia w kontekście możliwości zastosowania art. 10 k.w. (zob. wyrok SN z dnia 18 listopada 2015 r., V KK 189/15; postanowienie SN z dnia 24 stycznia 2013 r., I KZP 21/12; uchwała SN z dnia 24 stycznia 2013 r., I KZP 19/12; postanowienie SN z dnia 27 marca 2014 r., I KZP 1/14).

Tak więc o wielości czynów karalnych przypisanych ewentualnie sprawcy decyduje liczba prawnokarnych ocen, nie zaś liczba popełnionych przez sprawcę czynów, bo podstawą tej oceny jest ten sam czyn tego samego sprawcy (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2016 r., IV KK 152/16).

Idealny zbieg czynów karalnych jest rozwiązaniem właściwego zbiegu przepisów opartym na zasadzie fikcji wielości czynów zabronionych realizowanych jednym, tym samym czynem sprawcy i jest to konstrukcja, która właśnie stanowi wyjątek od dominującej w systemie polskiego prawa zasady, że jeden czyn stanowi jedno przestępstwo (zob. art. 11 § 1 k.k.).

Cechą konstrukcji idealnego zbiegu przestępstwa i wykroczenia jest to, że dany czyn kryminalny dzieli się na przestępstwo i wykroczenie, a sądzenie oraz karanie w takiej sytuacji za różne fragmenty czynu sprzecznego z prawem, nie narusza zakazu ne bis in idem (zob. wyrok TK z dnia 1 grudnia 2016 r., K 45/14).

Wyrok SN z dnia 18 maja 2017 r., IV KK 447/16

Standard: 26726 (pełna treść orzeczenia)