Ochrona małoletnich dzieci przed wiktymizacją

Wielokrotny udział dziecka w czynnościach procesowych prowadzi do wtórną wiktymizacji. Małoletni są na nią szczególnie narażeni, ze względu na „wrażliwość i brak w pełni ukształtowanych mechanizmów obronnych” (postanowienie SN z 29 lipca 2016 r., V KK 2/16).

Zasadą w procesie karnym ma być nieprzesłuchiwanie małoletniego pokrzywdzonego. Przepis wyraźnie zastrzega, że małoletniego pokrzywdzonego można przesłuchać tyko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, co stanowi przesłankę ocenną, oceny tej dokonuje zaś każdorazowo organ procesowy na tle okoliczności konkretnej sprawy.

Podstawową funkcją i celem wprowadzenia art. 185a k.p.k. jest ochrona małoletnich pokrzywdzonych przed zjawiskiem powtórnej wiktymizacji. A zatem nadrzędnym celem przepisu art. 185a k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 14 sierpnia 2023 r.), nie było prawo do obrony oskarżonego. Cel w postaci ochrony pokrzywdzonego przed zjawiskiem powtórnej wiktymizacji wynika nie tylko z konstrukcji tego przepisu prawnego, ale także z ewolucji ustawowej, którą ten przepis przeszedł. Ustawodawca poprzez postępujące po sobie nowelizacje pokazuje, że dobro małoletniego ma charakter nadrzędny nawet ponad prawem do obrony oskarżonego. Wyrazem tego było m.in. poszerzenie zakresu przedmiotowego tej regulacji prawnej, uznanie, że przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego może nastąpić tylko i wyłącznie, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, czy wreszcie konieczność wyznaczenia oskarżonemu obrońcy z urzędu do czynności przesłuchania, gdy nie ma on obrońcy z wyboru.

U podstaw kształtu normatywnego art. 185 a k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 14 sierpnia 2023 r.) i ściśle związanego z nim przepisu art. 147 § 2a k.p.k. legła, wynikająca ze zobowiązań międzynarodowych, konieczność podwyższenia standardów traktowania małoletniego pokrzywdzonego (chodzi m.in. o implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar). Założony w ustawie cel tej instytucji oraz wynikające z niego skutki na tle zasadniczych cech jego unormowania to zasadniczo ochrona małoletniego pokrzywdzonego przed wielokrotnym przesłuchaniem oraz kontaktem z oskarżonym. Postrzeganie tego rodzaju przesłuchania w kategoriach ultima ratio jest - na tle tendencji do minimalizacji zjawiska wtórnej wiktymizacji ofiar przestępstw - uwarunkowane dwoma zasadniczymi względami. Po pierwsze, elementem aksjologii dowodowej w procesie karnym.

Z punktu widzenia przyjętego przez ustawodawcę systemu wartości istotne znaczenie przypisać należy bez wątpienia psychologii rozwojowej dziecka. Jako czynnik warunkujący zasadność sięgnięcia po ten tryb przesłuchania uznaje się wiek poddanego czynności procesowej pokrzywdzonego, którego styczność z organami procesowymi i udział w postępowaniu karnym z dużym prawdopodobieństwem może wywrzeć negatywny wpływ na jego kondycję psychiczną. Przyjmując za punkt odniesienia umownie określony wiek 15 lat, ustawodawca dopuszcza możliwość sięgnięcia po przesłuchanie w sposób opisany na gruncie art. 185a § 2 k.p.k. Po drugie, istotne znaczenie mają racje natury gwarancyjnej. Chodzi przede wszystkim o normatywne zabezpieczenie małoletniego pokrzywdzonego przed koniecznością składania zeznań w procesie karnym.

Uchwała SN z dnia 17 stycznia 2024 r., I KZP 6/23

Standard: 76637 (pełna treść orzeczenia)

Szczególna wrażliwość i brak w pełni ukształtowanych mechanizmów obronnych, nakazują strzec pokrzywdzonych przed tzw. wtórną wiktymizacją będącą wynikiem ich wielokrotnego angażowania w czynności procesowe. 

Postanowienie SN z dnia 29 lipca 2016 r., V KK 2/16

Standard: 41630 (pełna treść orzeczenia)