Przeszkody procesowe o charakterze usuwalnym i nieusuwalnym

Jeżeli podstawą formalnie prawomocnego umorzenia jest przeszkoda procesowa o charakterze nieusuwalnym (bezwzględna), w tym także materialnoprawna, to z uwagi na jej charakter orzeczenie takie nabierze cech prawomocności materialnej z powyższym zakazem jako jej skutkiem. Gdyby jednak była to usuwalna (względna) ujemna formalna przesłanka procesowa, to zakaz ten funkcjonował będzie jedynie w zakresie, w jakim przesłanka ta nadal będzie przeszkodą nieusuniętą.

Próba ponownego wszczęcia postępowania o to samo lub jego kontynuowania mimo umorzenia musi wówczas spotkać się z reakcją eliminującą to postępowanie, z tym że podstawą odmowy wszczęcia lub umorzenia obecnego postępowania nie powinna być teraz ta istniejąca nadal ujemna przesłanka procesowa, która już uprzednio spowodowała umorzenie procesu, lecz właśnie przesłanka rzeczy osądzonej, jako że układ procesowy, co do którego już raz prawomocnie się wypowiedziano, nie uległ zmianie. W razie usunięcia tego, co stanowiło ongiś przeszkodę powodującą umorzenie procesu, powstaje nowy układ procesowy, już bez tej ujemnej przesłanki, umożliwiając ponowne postępowanie o to samo i wobec tej samej osoby, która była oskarżona w umorzonym uprzednio postępowaniu, bez potrzeby wzruszania prawomocnego orzeczenia o umorzeniu procesu.

Powyższe odnosi się do orzeczeń sądowych.

Natomiast w razie umorzenia postępowania przygotowawczego sytuacja wygląda jednak inaczej. Jeżeli powodem prawomocnego umorzenia postępowania in personam była względna, czyli usuwalna, przeszkoda procesowa o charakterze formalnym (np. odmowa uchylenia immunitetu osobie, którą uczyniono - nie wiedząc o immunitecie - podejrzaną lub brak wymaganego wniosku o ściganie), to ustanie tej przeszkody (np. ustanie immunitetu bez jego uchylania czy złożenie wniosku o ściganie po prawomocnym umorzeniu) pozwala na ponowne wszczęcie postępowania o to samo.

W pozostałych sytuacjach, bez względu na przyczynę umorzenia, nie można ani ponownie wszcząć tego postępowania, ani go kontynuować co do tego samego czynu tej samej osoby, gdyż oskarżyciel publiczny, przez takie umorzenie i w zakresie czynu, którego ono dotyczy, traci prawo do oskarżania danej osoby o ten czyn, z uwzględnieniem zasady niepodzielności przedmiotu procesu i tożsamości czynu w ujęciu określonego zdarzenia faktycznego. Traci on jednak prawo do oskarżania kogokolwiek także wtedy, gdyby umorzono postępowanie przygotowawcze "w sprawie", a następnie bez podejmowania tak umorzonego postępowania (art. 327 § 1 k.p.k.) przedstawiono zarzuty określonej osobie i wystąpiono z oskarżeniem przeciwko niej albo po umorzeniu postępowania przeciwko określonej osobie, nie podejmując postępowania, przedstawiono innej osobie zarzut popełnienia danego czynu i wniesiono akt oskarżenia, gdyż w obu tych wypadkach kontynuowano proces w sprawie uprzednio formalnie prawomocnie umorzonej, choć w takiej sytuacji, z uwagi na brak tożsamości podmiotowej, nie można mówić o prawomocności materialnej i zakazie ne bis in idem.

Powyższe wskazuje, że utrata prawa do oskarżania przez oskarżyciela publicznego, jako konsekwencja umorzenia postępowania przygotowawczego, staje się odrębną przeszkodą procesową dla kontynuowania, jak i dla powrotu do umorzonego dochodzenia lub śledztwa, ale też, że jest ona jednak przeszkodą względną, czyli usuwalną. Jej wyeliminowanie może bowiem nastąpić przez podjęcie umorzonego postępowania (art. 327§ 1 k.p.k.) lub jego wznowienie (art. 327 § 2 k.p.k.) albo uchylenie prawomocnego postanowienia o umorzeniu jako niezasadnego przez Prokuratora Generalnego (art. 328 k.p.k.), jeżeli tylko decyzje te podjęto zgodnie z prawem.

Każda z nich powoduje, że oskarżyciel publiczny może kontynuować umorzone ongiś przez siebie postępowanie przygotowawcze i tym samym odzyskuje prawo do oskarżania.

W konsekwencji, jeżeli po umorzeniu dochodzenia lub śledztwa oskarżyciel ten, nie sięgając po instytucje wskazane w art. 327 lub w art. 328 k.p.k., występuje z oskarżeniem, sąd powinien umorzyć postępowanie z uwagi na fakt uprzedniego umorzenia postępowania przygotowawczego i utratę przez oskarżyciela prawa do oskarżenia (art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k.).

Gdyby po takim prawomocnym umorzeniu postępowania przez sąd oskarżyciel ponownie wystąpił z oskarżeniem, bez uprzedniego odzyskania prawa do oskarżania w trybie wskazanym w art. 327 § 1 i 2 lub art. 328 k.p.k., to do umorzenia postępowania przez sąd powinno teraz dojść już w oparciu o przesłankę rzeczy osądzonej (art. 17 § 1 pkt 7 in princ. k.p.k.), jako że sprawa ta, przy istniejącej nadal tej samej przeszkodzie procesowej, została już raz prawomocnie osądzona.

Jeżeli natomiast ponowne oskarżenie o ten sam czyn następuje po prawidłowym zastosowaniu wskazanych instytucji, w wyniku których odżywa prawo oskarżyciela publicznego do oskarżania, to do tego postępowania nie może odnosić się poprzednie sądowe postanowienie o umorzeniu procesu, jako że nie istnieje już ujemna przesłanka procesowa, która była powodem tamtego umorzenia.

 Postanowienie SN z dnia 28 października 2009 r., I KZP 21/09

Standard: 26120 (pełna treść orzeczenia)