Procedury prejudycjalne a samodzielność jurysdykcyjna sądu (zawieszenie postępowania)

Skoro do przesłanek zawieszenia postępowania, o których mowa w art. 22 § 1 k.p.k. można w określonych sytuacjach zaliczyć toczące się przed TSUE postępowanie, wszczęte na skutek zadanego przez sąd krajowy pytania prejudycjalnego, to tym bardziej przesłankę taką stanowić może postępowanie zainicjowane przez Komisję Europejską na podstawie art. 258 TFUE, w szczególności w sprawie odnoszącej się do kwestii niezależności sądu. Stosowanie przez sąd przepisów zakwestionowanych w skardze skierowanej do TSUE podważałoby zasadę lojalnej współpracy organów państw unijnych (art. 4 ust. 3 TUE).

Adresatem orzeczenia wydanego w procedurze naruszeniowej będzie Państwo Polskie, a każdy jego organ – w tym także Sąd Najwyższy – będzie zobowiązany do podjęcia wszelkich działań mających na celu wykonanie tego orzeczenia. Zgodnie bowiem z art. 260 ust. 1 TFUE, jeśli TSUE stwierdza, że państwo członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów, państwo to jest zobowiązane podjąć środki, które zapewnią wykonanie wyroku Trybunału. Obowiązkiem każdego sądu polskiego, w tym Sądu Najwyższego będzie zatem uznanie zakwestionowanych przez TSUE przepisówprawa polskiego w sporach, w których są one powoływane, za bezskutecznew przypadku, gdy niemożliwe jest zastosowanie ich wykładni prounijnej (zob. wyrokTSUE z 14 grudnia 1982 r. w sprawach połączonych C-314 do 316/81 i C-83/82 Waterkeyn).

Reasumując za zawieszeniem postępowania przemawia potrzeba ochrony strony postępowania, zapewnienie jednolitości stosowania prawa oraz treść postanowienia TSUE o środkach zabezpieczających. Z tego względu Sąd Najwyższy na podstawie art. 22 § 1 k.p.k. zawiesił postępowanie w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziów Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego do czasu wydania przez Trybunał Sprawiedliwości UniiEuropejskiej orzeczenia w sprawie C-791/19.

Postanowienie SN z dnia 4 listopada 2020 r., I NWW 72/20 

Standard: 42975 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 22 k.p.k. nie przewiduje wyraźnej podstawy do zawieszenia postępowania karnego w oczekiwaniu na prejudykat. Pomimo tego w doktrynie wyrażono pogląd, że może on stanowić podstawę normatywną dla zawieszenia postępowania karnego w celu zwrócenia się przez sąd karny z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego lub z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Przyjęcie, że pod pojęciem „długotrwałej przeszkody uniemożliwiającej prowadzenie postępowania” można rozumieć również potrzebę uruchomienia tych procedur wskazuje na potrzebę zastosowania wykładni rozszerzającej art. 22 k.p.k.

Orzecznictwo sądowe dostarcza przykładów wstrzymania toku postępowania w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie innego sądu lub trybunału, dotyczące wykładni przepisów, które sąd karny ma zastosować w sprawie. Sądy wstrzymywały tok postępowania zarówno przez wydanie postanowienia o odroczeniu rozpoznania sprawy, jak i zawieszenie postępowania na podstawie art. 22 k.p.k. Praktyka ta przeczy tezie, że z zasady samodzielności jurysdykcyjnej należy wywodzić bezwzględny zakaz wstrzymania toku postępowania w oczekiwaniu na wiążące sąd rozstrzygnięcie wykładnicze lub walidacyjne.

Nie może budzić wątpliwości, że procedura prejudycjalna statuuje jeden z wyjątków od zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego. Podstawę normatywną tego wyjątku obecnie reguluje art. 267 TfUE. Przepis ten stanowi:

„Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym:

a) o wykładni Traktatów;

b) o ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii.

W przypadku gdy pytanie z tym związane jest podniesione przed sądem jednego z Państw Członkowskich, sąd ten może, jeśli uzna, że decyzja w tej kwestii jest niezbędna do wydania wyroku, zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o rozpatrzenie tego pytania.

W przypadku, gdy takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, sąd ten jest zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału.

Jeżeli takie pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym dotyczącej osoby pozbawionej wolności, Trybunał stanowi w jak najkrótszym terminie.”

Obowiązek skierowania pytania prejudycjalnego ciążący na „sądach ostatniej instancji” (art. 267 tiret 3 TfUE) oraz związanie sądu orzeczeniem prejudycjalnym statuują wyjątki od zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego.

O zakresie normatywnym wyjątku polegającego na związaniu sądu karnego orzeczeniem prejudycjalnym przesądza moc wiążąca tego orzeczenia. Jeżeli uzna się je za wiążące jedynie w tej sprawie, w której sąd wystąpił z pytaniem prejudycjalnym (dalej określanej mianem „sprawy głównej”), wówczas z art. 8 § 1 k.p.k. trzeba wywodzić zakaz oczekiwania na wydanie takiego orzeczenia wskutek pytania prejudycjalnego innego sądu.

Jeżeli orzeczenie prejudycjalne wywołuje skutki poza sprawą główną, czyli zawarta w nim wykładnia prawa Unii Europejskiej wiąże również inne sądy stosujące prawo UE poddane wykładni w orzeczeniu prejudycjalnym, to należy uznać, że z art. 8 § 1 k.p.k. nie sposób wywodzić zakazu wstrzymania postępowań przed innymi sądami w oczekiwaniu na orzeczenie wykładnicze TS UE w innej sprawie. Wówczas, wstrzymując tok procesu w oczekiwaniu na wiążące go orzeczenie wykładnicze, sąd karny nie narusza zasady samodzielności jurysdykcyjnej, bowiem realizuje przewidziany prawem wyjątek od tej zasady.

Przeszkodą dla stwierdzenia dopuszczalności zawieszenia postępowania karnego w omawianym przypadku nie może być brak wyraźnego uregulowania takiej podstawy w art. 22 k.p.k. Przepis ten, choć normuje wyjątek od zasady prowadzenia postępowania karnego bez nieuzasadnionej zwłoki, to także służy realizacji innej zasady procesowej, mianowicie zasady trafnej reakcji karnej. Za jeden z elementów tej zasady należy uznać jednolitość stosowania prawa, u podstaw której leży jednolita wykładnia prawa. Za długotrwałą przeszkodę uniemożliwiającą prowadzenie postępowania może być uznany stan niepewności co do treści normatywnej prawa unijnego, jakie sąd ma zastosować w rozpatrywanej sprawie i potrzeba usunięcia tych wątpliwości, do czego wyłączną kompetencję posiada TS UE. Pod pewnymi warunkami oczekiwanie na usunięcie tych wątpliwości może być też uzasadnione wówczas, gdy procedura prejudycjalna nie została zainicjowana przez sąd oczekujący. Możliwa jest zatem taka wykładnia art. 22 k.p.k., zgodnie z którą może on służyć do wstrzymania toku procesu w celu realizacji przewidzianego prawem wyjątku od zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego. Wobec tego może mieć zastosowanie do wstrzymania toku procesu w oczekiwaniu na orzeczenie TS UE wydane w innej sprawie, ale wiążącej sąd w postępowaniu zawieszonym. Z tych też względów art. 22 k.p.k. należy poddać wykładni rozszerzającej i uznać, że stanowi on podstawę prawną do zawieszania postępowań karnych w celu wystąpienia z pytaniem prawnym do TK lub pytaniem prejudycjalnym do TS UE.

Przepisy prawa Unii Europejskiej regulujące procedurę prejudycjalną nie odnoszą się do kwestii wstrzymania postępowania sądowego w innej sprawie w związku z zawisłym już pytaniem prejudycjalnym.

Jedyny przepis prawa pierwotnego regulujący procedurę wstrzymania toku postępowania krajowego odnosi się wyłącznie do postępowania, w którym sąd wystąpił z pytaniem prejudycjalnym.

Z orzecznictwa TS UE wynika, że sąd krajowy nie może pominąć uzyskanej od TS UE wykładni prawa unijnego ani dać pierwszeństwo sprzecznej z nią wykładni innego sądu karnego, którą jest związany z mocy przepisu krajowego (por. m.in. wyrok TS UE z 5 października 2010 r. w sprawie C-173/09, Georgi Ivanov Elchinov przeciwko Natsionalna zdravnoosiguritelna kasa, Zb. Orz. 2010, s. I-8889, pkt 29-30).

Zdaniem Sądu Najwyższego istnieją ważne argumenty za uznaniem względnej mocy wiążącej erga omnes wyroków wykładniczych TS UE, w szczególności wobec sądów zobowiązanych do skierowania pytania prejudycjalnego na podstawie art. 267 tiret 3 TfUE, a takim jest Sąd Najwyższy orzekający w postępowaniu kasacyjnym.

Za przyjęciem względnej mocy wiążącej erga omnes wyroków wykładniczych przemawia przede wszystkim tzw. doktryna acte éclairé. Zgodnie z tą doktryną, wypracowaną w orzecznictwie TS UE, obowiązek wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym przez krajowy sąd „ostatniej instancji” ustaje nie tylko w przypadku udzielenia już uprzednio odpowiedzi na identyczne pytanie prejudycjalne, ale także wówczas, gdy ustalone orzecznictwo rozstrzygnęło już daną kwestię, nawet poza procedurą orzeczeń wstępnych i nawet jeśli pytania co do interpretacji we wcześniejszej sprawie nie były dokładnie takie same (wyrok z dnia 6 października 1982 r., sprawa 283/81 Srl CILFIT i Lanificio di Gavardo SpA przeciwko Ministero della sanità, Zb. Orz. 1982, s. 03415, pkt. 13-14).

Skorzystanie z doktryny acte éclairé nie jest obowiązkiem sądu „ostatniej instancji”. Sąd karny zobowiązany do zadania pytania prejudycjalnego może skorzystać z wcześniejszego orzecznictwa TS UE, w którym dokonano wykładni prawa unijnego lub zadać swoje własne pytanie prejudycjalne. Potwierdza to praktyka uznawania za dopuszczalne pytań prejudycjalnych dotyczących przepisów prawa unijnego poddanych już wykładni w poprzednich judykatach. TS UE podkreśla, że sąd krajowy zawsze może uruchomić procedurę prejudycjalną po spełnieniu przesłanek z art. 267 TfUE (por. m.in. wyrok TS UE z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie C-165/09, Stichting Natuur en Milieu and Others, punkt 52, opublikowany pod adresem: http://curia.europa.eu). Procesową reakcją na takie pytanie prejudycjalne może być wydanie orzeczenia prejudycjalnego w formie postanowienia na podstawie art. 99 Regulaminu. Zgodnie z tym przepisem, „Jeżeli pytanie skierowane w trybie prejudycjalnym jest identyczne z pytaniem, w którego przedmiocie Trybunał już orzekał, jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa lub jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne nie pozostawia żadnych uzasadnionych wątpliwości, Trybunał może w każdej chwili, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem” (por. np. postanowienie TS UE z dnia 4 maja 2006 r. w połączonych sprawach C-23/03, C-52/03, C-133/03, C-337/03 and C-473/03, Mulliez and Others, Zb. Orz. 2006, s. I-3923).

W przywołanym postanowieniu TS UE odesłał do wyroku z dnia 3 maja 2005 r. w połączonych sprawach C-387/02, C-391/02 and C-403/02, Berlusconi i inni (Zb. Orz. 2005, s. I-3565)). Z drugiej strony dopuszczalność skierowania kolejnego pytania prejudycjalnego dotyczącego kwestii objętej wcześniejszym orzeczeniem TS UE, jak również dopuszczalność odejścia TS UE od wcześniej przyjętej wykładni, pozwala opowiedzieć się za względnością związania sądu karnego orzeczeniem wykładniczym TS UE.

Podsumowując, zasadny jest pogląd, że wobec Sądu Najwyższego prejudycjalne orzeczenia wykładnicze TS UE mają względną moc wiążącą poza tzw. sprawą główną. Ich oddziaływanie jest zatem podobne do tego, jakie cechuje uchwały Sądu Najwyższego mające status zasad prawnych. Są one wiążące dla wszystkich składów orzekających Sądu Najwyższego, jednak istnieje droga prawna ich podważenia, której zainicjowanie jest uprawnieniem każdego składu orzekającego Sądu Najwyższego.

Jedyną drogą prawną podważenia względnie wiążącego orzeczenia TS UE jest skierowanie nowego pytania prejudycjalnego i uzyskanie kolejnego orzeczenia TS UE zawierającego wykładnię prawa unijnego.

Uznanie względnej mocy wiążącej prejudycjalnych orzeczeń wykładniczych skutkuje też zaaprobowaniem dalej idącej tezy. Jeżeli z orzeczenia TS UE pośrednio wynika sprzeczność przepisu krajowego z poddanym wykładni przepisem unijnym, obowiązek odstąpienia od stosowania takiego przepisu prawa krajowego spoczywa nie tylko na sądzie, który skierował pytanie prejudycjalne, ale na wszystkich innych sądach karnych (tak w odniesieniu do obowiązków sądów cywilnych, wynikających z wyroku wykładniczego TS UE: E. Gapska, Dopuszczalność stosowania fikcji doręczenia (art. 1135[5] k.p.c.) przy dokonaniu doręczeń transgranicznych w UE – uwagi na tle wyroku TS z 19.12.2012 r. w sprawie C-325/11 Krystyna i Ewald Adler przeciwko Sabinie i Czesławowi Orłowskim, EPS 2013, nr 6, s. 42). Trzeba przy tym uwzględnić, że orzeczenia wykładnicze TS UE oddziałują ex tunc, o ile TS UE nie zastrzegł inaczej (por. M. Szpunar (w:) Traktat…, tom III, s. 397).

Przyjęcie założenia o związaniu Sądu Najwyższego orzeczeniem prejudycjalnym wydanym w innej sprawie oznacza, że istnieje wyjątek od zasady samodzielności jurysdykcyjnej wynikający z względnej mocy wiążącej erga omnes orzeczeń wykładniczych. Oczekiwanie Sądu Najwyższego na wydanie orzeczenia prejudycjalnego w innej sprawie, identyfikującej ten sam problem wykładniczy, nie będzie zatem naruszało tej zasady.

Skoro Sąd Najwyższy powinien albo wykorzystać orzeczenie TS UE wydane w toku innego postępowania karnego, albo skierować własne pytanie prejudycjalne, to trzeba uznać, że może on też zdecydować o wstrzymaniu postępowania karnego w celu uwzględnienia w nim wykładniczego orzeczenia prejudycjalnego, które dotyczyć będzie identycznej kwestii, jaką musi rozstrzygnąć w rozpatrywanej sprawie. W tym celu może być przede wszystkim wykorzystana kodeksowa podstawa do odroczenia rozprawy lub odroczenia rozpoznania sprawy (tak: M. Wąsek-Wiaderek, Samodzielność…, s. 324-328). Podzielając ten pogląd należy także przyjąć za dopuszczalne wstrzymanie biegu postępowania poprzez jego zawieszenie, także przed Sądem Najwyższym w oczekiwaniu na prejudykat wykładniczy TS UE, który ma być wydany w innej sprawie. Dopuszczalność wstrzymania toku postępowania w takiej sytuacji należy jednak obwarować następującymi warunkami:

W podlegającym zawieszeniu postępowaniu powinny być spełnione przesłanki do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym. Oznacza to, że

1) sąd zawieszający postępowanie jest sądem uprawnionych lub zobowiązanym do skierowania pytania prejudycjalnego i

2) rozstrzygnięcie kwestii zawisłej przed TS UE wskutek pytania prejudycjalnego innego sądu musi być niezbędne dla prawidłowego orzekania w zawieszonym postępowaniu;

3) Okoliczności prawne (kontekst prawa krajowego wchodzącego w zakres oddziaływania prawa unijnego) sprawy zawisłej przed TS UE oraz sprawy rozpatrywanej przed Sądem Najwyższym powinny być podobne;

4) Sąd Najwyższy powziął wątpliwości co do wykładni prawa unijnego tożsame z już sformułowanymi w zawisłym postępowaniu prejudycjalnym;

5) Sąd Najwyższy uważa sposób sformułowania pytań prejudycjalnych przez inny sąd oraz ich zakres za prawidłowy i wyczerpujący;

6) Sąd Najwyższy podziela wszystkie argumenty wskazujące na wątpliwości co do wykładni prawa unijnego zawarte we pytaniu prejudycjalnym innego sądu;

7) Sąd Najwyższy uznaje, że uzasadnienie pytaniu prejudycjalnego przedłożonego TS UE jest wyczerpujące i nie wymaga uzupełnienia o dodatkowe argumenty, które mogłyby być podniesione we własnym pytaniu prejudycjalnym.

Postanowienie SN z dnia 14 października 2015 r., I KZP 10/15

Standard: 26024 (pełna treść orzeczenia)