Pojęcie i rodzaje „zatrzymania” w ustawach karnych (zatrzymania procesowe i pozaprocesowe)
Zażalenie na zatrzymanie (art 246 k.p.k.)
Zatrzymanie polega na krótkotrwałym pozbawieniu człowieka wolności przez właściwe organy państwowe. W doktrynie rozróżnia się dwie grupy sytuacji objętych zakresem znaczeniowym tego terminu, a mianowicie:
(1) zatrzymanie procesowe i
(2) pozaprocesowe.
Zatrzymanie procesowe jest dokonywane na podstawie art. 243-248 k.p.k., celem zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto (w szczególności tymczasowego aresztowania) albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej albo oskarżonego do organu procesowego.
W szerszym rozumieniu pojęciem tym obejmuje się również sytuacje, w których zachodzi konieczność zmuszenia innego uczestnika postępowania (świadka, tłumacza, specjalisty) do wzięcia udziału w określonej czynności procesowej [procesowe zatrzymanie dyscyplinujące].
W grupie zatrzymań pozaprocesowych wyróżnia się:
(a) zatrzymanie porządkowe (prewencyjne), stosowane przez policję na podstawie ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 ze zm.) wobec osób stwarzających w sposób oczywisty zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego, a także dla mienia;
(b) zatrzymanie penitencjarne, przewidziane w art. 15 ust. 1 pkt 2a ustawy o Policji w stosunku do osób pozbawionych wolności orzeczeniem sądu, które na podstawie zezwolenia opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie wróciły do niego;
(c) zatrzymanie administracyjne ("do wytrzeźwienia"), stosowane przez policję na podstawie art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230 ze zm.) na okres do 24 godzin wobec osób, które swoim zachowaniem dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób.
W zakresie dotyczącym zatrzymania uprawnienia analogiczne do tych, które posiada policja, przysługują - w granicach ich właściwości - funkcjonariuszom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (art. 23 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu; Dz. U. Nr 74, poz. 676 ze zm.) i Straży Granicznej (art. 11 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej; Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1399 ze zm.). W stosunku do osób podlegających sądownictwu wojskowemu uprawnienia do zatrzymania - na mocy art. 663 i 664 k.p.k. - zostały powierzone Żandarmerii Wojskowej, przełożonym wojskowym oraz wojskowym organom porządkowym.
W rozdziale XXIII k.p.k. przewidziano dwie zasadnicze formy zatrzymania procesowego: tzw. ujęcie na gorącym uczynku (zatrzymanie subsydiarne), uregulowane w art. 243 k.p.k. oraz właściwe zatrzymanie, którego dokonuje policja lub inne właściwe organy państwowe na zasadzie art. 244 k.p.k.
Wyrok TK z dnia 6 grudnia 2004 r., SK 29/04
Standard: 25895 (pełna treść orzeczenia)
Utrwalona w języku prawnym wykładnia pojęcia „zatrzymanie” używanego w ustawach karnych procesowych i innych ustawach regulujących różne sfery życia publicznego, np. w art. 11 ust. l pkt 5 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (Dz. U. z 2002 r., Nr 171, poz. 1399 ze zm.), w art. 15 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r., Nr 7, poz. 58 ze zm.) jest jednoznaczna i nadaje pojęciu temu następujące znaczenie: zatrzymanie, to chwilowe pozbawienie jakiejś osoby wolności przez organ do tego uprawniony.
W piśmiennictwie prawniczym wyróżnia się pewne rodzaje „zatrzymania”, przede wszystkim ze względu na kryterium „celu”, któremu ma ono służyć.
Dla zachowania jasności terminologicznej (wobec rozmaitych klasyfikacji „zatrzymania” ze względu na wspomniane kryterium) należy przyjąć, że zatrzymanie dzieli się na procesowe, prewencyjne i administracyjne.
Zatrzymanie w ujęciu procesowym polega na chwilowym pozbawieniu osoby wolności, w trybie określonym w przepisach procedury karnej (art. 244 k.p.k. i 45 k.p.s.w.), w celu zastosowania środka zapobiegawczego lub przymusowego doprowadzenia jako osoby podejrzanej lub oskarżonej do organu procesowego.
Zatrzymanie prewencyjne uprzedza ewentualne zagrożenia dla porządku i bezpieczeństwa publicznego (następuje w trybie art. 15 ust 1 pkt. 3 ustawy o Policji),
Zatrzymanie administracyjne służy wyeliminowaniu konkretnego zagrożenia jakie stwarza dla siebie lub porządku publicznego osoba nietrzeźwa (na podstawie art. 40 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).
W orzecznictwie zostało przyjęte, że pojęciu „zatrzymanie” należy nadawać szerokie znaczenie, obejmując nim także inne wypadki faktycznego pozbawienia wolności. To prawda, że w odróżnieniu od Kodeksu karnego z 1969 r., w Kodeksie karnym z 1997 r. (w art. 63 § 1) zapisano, że zaliczaniu na poczet orzeczonej kary za przestępstwo podlega „okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie”. Można by zatem zapytać o cel i konsekwencje takiego zabiegu ustawodawcy, a w szczególności czy oznaczać to ma istotne poszerzenie możliwości zaliczania szeregu nowych sytuacji faktycznych. Wydaje się jednak, że w art. 63 § 1 k.k. z 1997 r. zastąpiono zwrot z art. 83 § 1 k.k. z 1969 r. „zalicza się (...) okres tymczasowego aresztowania” zwrotem „zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie” nie dlatego, by w dotychczasowym orzecznictwie istniały wątpliwości co do tego, iż należy zaliczać sytuacje rzeczywistego (faktycznego) pozbawienia wolności, lecz dlatego, by usankcjonować prawnie stan powstały w praktyce orzeczniczej a także uwzględnić, że na gruncie postępowania karnego chwila zastosowania tymczasowego aresztowania nie zawsze jest tożsama z chwilą, w której następuje rzeczywiste pozbawienie wolności. Po prostu, bywają sytuacje, w których najpierw następuje zastosowanie tymczasowego aresztowania a zatrzymanie później, jako konsekwencja tegoż. Dla takiego wypadku zwrot o „zaliczeniu okresu tymczasowego aresztowania” nie był zwrotem najszczęśliwszym, sugerował bowiem jakoby możliwe było zaliczenie na poczet orzeczonej kary dłuższego, niż rzeczywisty, okresu pozbawienia wolności. Zwrot o zaliczeniu „rzeczywistego okresu pozbawienia wolności” wszelkie niejasności w tej mierze usuwa.
Postanowienie SN z dnia 26 lutego 2004 r., I KZP 44/03
Standard: 26912 (pełna treść orzeczenia)