Poświadczenie bezpieczeństwa upoważniającego ławnika do dostępu do informacji niejawnych

Na gruncie przepisu art. 184 § 1 i 2 k.p.k. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., V KK 134/07 wyraził pogląd o obowiązku posiadania przez ławników orzekających w składzie sądu powszechnego stosownego poświadczenia bezpieczeństwa w zakresie dostępu do okoliczności umożliwiających ustalenie tożsamości świadka anonimowego. Nadto uznał, że przepisy u.o.i.n. normujące kwestie udostępniania informacji niejawnych osobom zaangażowanym w wydawanie rozstrzygnięć w toku procesu, przeczą możliwości przyjęcia, iż ławnicy mają automatyczny dostęp do informacji objętych tajemnicą państwową tak samo jak strony postępowania, obrońcy, pełnomocnicy czy przedstawiciele ustawowi.

Sąd Najwyższy w szerszym aspekcie przedstawił zapatrywanie, że ławnicy sądu powszechnego orzekający również w innych sprawach, w których prowadzone są dowody zawierające tajemnicę państwową, powinni legitymować się właściwym poświadczeniem bezpieczeństwa, wydanym po przeprowadzeniu postępowania sprawdzającego.

Zdaniem składu orzekającego w tej sprawie silne racje przemawiają również za odmiennym stanowiskiem, a mianowicie, że poza sytuacją wynikającą z przepisu art. 184 § 1 i 2 k.p.k., dostęp ławników, tak jak stron oraz ich przedstawicieli procesowych do materiału dowodowego zawierającego informacje stanowiące tajemnicę państwową lub służbową w procesie karnym, nie jest reglamentowany przepisami u.o.i.n. Oznacza to brak obowiązku posiadania przez ławników stosowanego poświadczenia bezpieczeństwa.

Treść art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. 2005 r. Nr 196, poz. 1631 ze zm.) wskazuje, że zasady udostępniania akt zawierających materiał dowodowy stanowiący tajemnicę państwową lub służbową oraz sposób przeprowadzania takich dowodów w postępowaniu karnym regulują przepisy Kodeksu postępowania karnego oraz akty prawne podustawowe wydane w wykonaniu delegacji zawartych w tym kodeksie. Tak należy odczytać treść art. 4 ust. 1 u.o.i.n., a w szczególności zwrot „sposób postępowania z aktami spraw zawierających tajemnicę państwową i służbową”, gdyż zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 3 u.o.i.n. zasady ochrony informacji niejawnych odnoszą się również do warunków ich udostępniania. W tym zakresie art. 4 ust. 1 u.o.i.n. odsyła do przepisów Kodeksu postępowania karnego. Wobec takiego unormowania nie można zbyt dużej wagi przywiązywać do faktu, że w art. 27 ust. 10 u.o.i.n. (nowela z dnia 15 kwietnia 2005 r., Dz. U. Nr 85, poz. 727) w stosunku do sędziów, a nie do ławników sądów powszechnych i sądów wojskowych, zawarto odesłanie do przepisów o ustroju sądów powszechnych (ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. Nr 98, poz. 1070 – dalej w skrócie u.s.p.) i o ustroju sądów wojskowych (ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych, Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 – dalej w skrócie u.s.w.).

W tych ustawach sędziowie zostali zwolnieni od obowiązku poddania się postępowaniu sprawdzającemu (art. 85 § 4 u.s.p. i art. 70 § 1 u.s.w. przez odesłanie do art. 85 u.s.p.). 

Wykładnia historyczna wskazanych przepisów prowadzi do wniosku, że ich treść jest związana z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2000 r., III ZP 21/00, w której wyrażono pogląd, iż art. 27 ust. 1 pkt 1 i art. 28 ust. 1 pkt 3 u.o.i.n. nie mają zastosowania do sędziów, w tym prezesów i wiceprezesów sądów odnośnie dostępu do informacji niejawnych.

Brak odpowiedniej regulacji odnośnie ławników sądów powszechnych stanowi lukę prawną, ale nie można uznać, że w ten sposób ustawodawca nałożył obowiązek posiadania stosownego poświadczenia bezpieczeństwa jako warunek orzekania w sprawach, w których materiał dowodowy zawiera informacje niejawne. Za takim stwierdzeniem przemawia wspomniany już art. 4 ust. 1 u.o.i.n., który w kwestii dostępu do informacji niejawnych w postępowaniu przed sądami i innymi organami, odsyła do przepisów odrębnych ustaw. Oznacza to, że w postępowaniu karnym zasady dostępu do informacji niejawnych regulują przepisy Kodeksu postępowania karnego i aktów podustawowych wydanych na podstawie kodeksowej delegacji (art. 181 § 2 i art. 184 § 9 k.p.k.), a nie przepisy ustawy o ochronie informacji niejawnych.

Skoro strony i ich przedstawiciele procesowi mają dostęp do akt sprawy (art. 156 § 1 k.p.k.), choć z ograniczeniami związanymi z koniecznością ochrony informacji niejawnych (np. art. 100 § 5, art. 156 § 4, art. 157 § 2, art. 338 § 3, art. 360 § 1 pkt 3, art. 361, art. 423 § 2 in fine, art. 448 § 2 in fine k.p.k. oraz przepisy rozporządzeń wydanych na podstawie art. 181 § 2 i art. 184 § 9 k.p.k.), a jedyne wyłączenie dotyczy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka anonimowego (art. 184 § 2 k.p.k.), to nie ma racjonalnego uzasadnienia, by tylko w stosunku do ławników wymagać stosownego poświadczenia bezpieczeństwa.

Ławnicy, w takim samym zakresie, jak wskazani uczestnicy postępowania powinni mieć dostęp do materiału dowodowego zawierającego informacje niejawne.

Ławnicy, tak jak i pozostali uczestnicy postępowania, którzy weszli w posiadanie informacji stanowiących tajemnicę państwową, są zobowiązani do jej ochrony (art. 265 § 1 k.k.). Taki obowiązek wynika nadto ze składanego przez ławników ślubowania według roty ustalonej dla sędziów (art. 164 § 2 u.s.p.), tj. dochowania tajemnicy państwowej i służbowej (art. 66 u.s.p.). W świetle tych przepisów ławnicy mają więc ustawowy obowiązek ochrony uzyskanych informacji niejawnych.

Reasumując, wskazana wyżej analiza przepisów upoważnia do stwierdzenia, że ławnicy sądów powszechnych są uprawnieni do zapoznania się z materiałem dowodowym zawierającym informacje niejawne bez obowiązku posiadania stosownego poświadczenia bezpieczeństwa wydanego na podstawie przepisów u.o.i.n. Natomiast zasady dostępu do informacji niejawnych wynikające z tej ustawy są aktualne wobec ławników poza zakresem orzekania, zaś podczas wykonywania funkcji orzeczniczej tylko w wypadku przewidzianym w art. 184 § 1 k.p.k. w związku z ograniczeniem dostępu do danych świadka anonimowego (art. 184 § 2 k.p.k.), które podlegają szczególnej ochronie.

Wyrok SN z dnia 5 listopada 2008 r., V KK 146/08

Standard: 25657 (pełna treść orzeczenia)

Ławnicy sądów powszechnych nie mają dostępu do informacji niejawnych, stanowiących tajemnicę państwową, na zasadach określonych dla sędziów i asesorów pełniących czynności sędziowskie, a więc bez postępowania sprawdzającego, warunkującego wydanie przez właściwy organ poświadczenia bezpieczeństwa, które uprawnia do okresowego dostępu do informacji określonych klauzulą ściśle tajne i tajne.

Tylko w zakresie dotyczącym ławników sądów powszechnych, uczestniczących w składach orzekających, w żadnej z ustaw nie sformułowano ani odrębnego unormowania, które dawałoby im dostęp do informacji zawierających tajemnicę państwową bez uzyskania poświadczenia bezpieczeństwa, ani też nie przewidziano wobec nich odesłania do art. 85 § 4 u.s.p. Należy to więc uznać za zabieg celowy, nie pozwalający na uznanie tylko per analogiam, że ławnicy sądów powszechnych, tak jak sędziowie, mają dostęp do tych informacji z urzędu. Uzasadnienia dla powyższego można zaś szukać w stwierdzeniu, że choć ławnicy uczestniczą w rozstrzyganiu spraw na takich samych zasadach jak sędziowie zawodowi (art. 4 § 2 i art. 169 § 1 u.s.p.), to jednak nie mają oni identycznych jak sędziowie uprawnień (art. 169 § 2 u.s.p.), a ich status (wynikający choćby z określenia ustawowych kryteriów ich kwalifikacji, ze sposobu ich wyboru przez rady gmin, kadencyjności pełnienia obowiązków, czy warunków odwoływania) w wyraźny sposób różni się od całokształtu uregulowań ustawowych dotyczących powoływania i pełnienia służby przez sędziów, co nie pozostaje bez wpływu na zróżnicowaną ocenę ustawowych wymogów, służących zapewnieniu ochrony informacji niejawnych przed ich nieuprawnionym ujawnieniem.

Regulacje normujące kwestię udostępniania informacji niejawnych osobom zaangażowanym w wydawanie rozstrzygnięć w toku procesu, przeczą także możliwości przyjęcia, iż (należący do kręgu tych podmiotów) ławnicy, orzekający w składach sądów powszechnych, mają automatyczny dostęp do informacji objętych tajemnicą państwową tak samo jak strony postępowania, obrońcy, pełnomocnicy, czy przedstawiciele ustawowi. W nawiązaniu trzeba wspomnieć, że wywody uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2000 r., III ZP 21/00, rozważające kwestię stosowania przepisów art. 27 ust. 1 pkt. 1 i art. 28 ust. 1 pkt. 3 u.o.i.n. wobec sędziów a także ławników, straciły w części aktualność wobec wskazanej zmiany stanu prawnego.

ważne racje (istotne także z punktu widzenia art. 10 i art. 173 Konstytucji RP) przemawiają za uznaniem, iż do ławników orzekających w składzie sądu powszechnego, do którego wiadomości pozostają objęte tajemnicą państwową okoliczności, o których mowa w art. 184 § 1 k.p.k., mają zastosowanie przepisy art. 27 ust. 1 i art. 28 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 196, poz. 1631, ze zm.).

Oznacza to, że ławnicy orzekający w sprawach, w których rozważany ma być dowód z zeznań świadka anonimowego powinni legitymować się właściwym poświadczeniem bezpieczeństwa, wydanym po przeprowadzeniu postępowania sprawdzającego. Wobec tego, że warunek ten nie stanowi, wskazanego w art. 158 ust. 1 u.s.p., kryterium kwalifikującego kandydatów na ławników, a jego spełnienie determinuje możliwość rozpoznania sprawy z opisanej kategorii, prezes sądu, jako kierownik jednostki organizacyjnej, winien wystąpić wobec ławników, którzy nie dysponują omawianym poświadczeniem i wyrażają na to zgodę, z wnioskiem o przeprowadzenie postępowania sprawdzającego (art. 29 pkt. 2 i art. 31 ust. 1 u.o.i.n).

Nie ma przeszkód, by ze względów organizacyjnych mających na celu zapewnienie sprawności w rozpoznawaniu spraw, prezes sądu podjął takie czynności wobec odpowiedniej grupy ławników.

Wyrok SN z dnia 7 marca 2008 r., V KK 134/07

Standard: 25659 (pełna treść orzeczenia)