Nieważność czynności prawnej w prawie pracy

Kodeksowi pracy nie jest obce samo pojęcie nieważności czynności prawnej, skoro kodeks posługuje się powyższą terminologią tam, gdzie uznał to za potrzebne. Na przykład w art. 292 § 1 k.p. wyraźnie zaznaczono, że zrzeczenie się korzystania z przedawnienia dokonane przed jego upływem jest nieważne. O nieważności wspomina też przepis § 2 art. 18 k.p., zgodnie z którym postanowienia umów o pracę mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne, a zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy.

Takiego zastrzeżenia (klauzuli nieważności) brak jest, jeśli chodzi o ocenę skutków wynikających z zawarcia przez zakład pracy umowy o pracę sprzecznie z przepisami prawa pracy, tj. z małoletnim poniżej lat 14. Wzmianki o nieważności umowy o pracę brak jest w § 2 art. 22 k.p., jak również w art. 190 § 2 k.p., który ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że zabronione jest zatrudnienie osób, które nie ukończyły lat 15, co zresztą nie jest o tyle ścisłe, iż w szczególnych sytuacjach uznane zostało za dopuszczalne zatrudnienie również osób nie mających ukończonych 15 lat (art. 191 § 5 pkt 3 k.p.). Ustawowe zastrzeżenie, iż dana czynność jest zabroniona przez prawo, nie jest równoznaczne ze stwierdzeniem, że jest ona bezwzględnie nieważna.

Przyjęcie, iż kodeks pracy nie przewiduje rygoru nieważności dla umów o pracę zawartych z osobami, które nie ukończyły lat 14, nie wyczerpuje całości zagadnienia, gdyż taka nieważność może wynikać z przepisów kodeksu cywilnego, jeśli w świetle art. 300 k.p. stosowanie ich w stosunkach pracy nie pozostawałoby w sprzeczności z zasadami prawa pracy. Chodzi więc o to, czy przepis art. 14 § 1 k.c., przewidujący nieważność czynności prawnej dokonanej przez osobę na mającą zdolności do czynności prawnych (w konkretnej sytuacji przez małoletniego nie mającego ukończonych lat 14), może być na podstawie art. 300 k.p. stosowany odpowiednio w prawie pracy. Warunkiem odpowiedniego zastosowania tego przepisu jest uprzednie stwierdzenie jego zgodności z zasadami prawa pracy.

Przepisy kodeksu pracy nie zawierają wyraźnego zastrzeżenia co do bezwzględnej nieważności umowy o pracę zawartej z małoletnim do lat 14, a bliższa analiza całokształtu statusu prawnego małoletniego prowadzi do wniosku, iż ocena jego sytuacji prawnej na podstawie przepisów prawa cywilnego jest dla niego mniej korzystna od sytuacji prawnej ocenianej na podstawie przepisów praca pracy. W takich więc warunkach stosowanie w stosunkach pracy art. 14 § 1 k.c. nie powinno mieć miejsca, ponieważ pozostawałoby w sprzeczności z zasadami prawa pracy, co w świetle art. 300 k.p. jest niedopuszczalne. Ta sprzeczność z zasadami prawa pracy występowałaby ze szczególną wyrazistością, jeśli weźmie się pod uwagę, że taki małoletni wykonuje faktycznie te same powinności co pracownik, z którym w sposób formalny zawarto umowę o pracę, a przecież ryzyko zawarcia z małoletnim umowy o pracę z naruszeniem obowiązujących przepisów obciąża w zasadzie zakład pracy, a nie małoletniego. Tymczasem wszelkie stąd wynikające niekorzystne konsekwencje ponosiłby małoletni.

Uchwała SN (7) z dnia 26 stycznia 1982 r., V PZP 8/81

Standard: 25100 (pełna treść orzeczenia)