Wynagrodzenie opiekuna
Wynagrodzenie opiekuna (art. 162 k.r.o.)
Wynagrodzenie za sprawowanie opieki prawnej nad ubezwłasnowolnionym dzieckiem - co do zasady - nie przysługuje rodzicom, na których spoczywa obowiązek alimentacyjny wobec tego dziecka (art. 162 § 2 kro).
Wyjątkowo - w szczególnie uzasadnionych przypadkach – pomoc udzielona podopiecznemu w ramach obowiązków opiekuna prawnego może być uznana za wykraczającą poza granice starań, jakich można wymagać od opiekuna z powołaniem się na zasady współżycia społecznego. Ocena w tym zakresie musi uwzględniać okoliczności konkretnego stanu faktycznego i być wolna od schematyzmu.
Pierwotnie regułą określona w art. 162 k.r.o. było sprawowanie opieki bezpłatnie (§1); opiekun mógł wystąpić z żądaniem przyznania mu wynagrodzenia, jeżeli z opieką związany był zarząd majątkiem wymagający znacznego nakładu pracy (§ 2). Rozwiązanie to zostało oparte na założeniu, że opieka jest wyrazem obywatelskiej powinności.
Obecnie zasadą jest odpłatność opieki, ale przewidziano od niej ściśle określone wyjątki. Wynagrodzenie pokrywa się w pierwszej kolejności z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a w razie braku ku temu podstaw - ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej (art. 162 § 3 k.r.o.).
Sprawowanie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną, może być połączone osobistymi staraniami o nią i często wymaga poświęcenia czasu kosztem pracy zarobkowej lub odpoczynku. Zamiarem ustawodawcy było wprowadzenie ogólnej zasady wynagradzania opiekuna, obejmującej również tego rodzaju starania opiekuna (zob. uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej, Sejm RP, VI kadencja, druk nr 888). Rozwiązanie to podyktowane zostało dążeniem do stworzenia warunków zachęcających do podjęcia funkcji opiekuna, zwłaszcza wobec osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Argument ten nie wydaje się adekwatny w odniesieniu do rodziców ubezwłasnowolnionego, których trudno posądzać o niechęć do objęcia pieczą i wsparciem własnego dziecka. Z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej wynika zresztą jednoznacznie, że sprawowanie opieki przez członków najbliższej rodziny podopiecznego stanowi przesłankę wyłączającą możliwość przyznania z tego tytułu wynagrodzenia, przewidzianą w art. 162 § 2 in fine k.r.o. Zamiar ten został ostatecznie wysłowiony w sposób dość niefortunny, gdyż – jak trafnie zauważył Sąd Okręgowy – sprawowanie opieki w istocie zawsze odpowiada zasadom współżycia społecznego. Literalna wykładnia tego przepisu prowadziłaby zatem do absurdalnego wnioski. Biorąc jednak pod uwagę cel i funkcję zawartego w nim unormowania, należy przyjąć, że odnosi się ono do sytuacji, w której nie sama opieka, lecz jej bezpłatne sprawowanie pozostaje w zgodzie z zasadami współżycia społecznego. W świetle norm moralnych akceptowanych powszechnie w naszym społeczeństwie, bezpłatne sprawowanie opieki przez najbliższych członków rodziny osoby tego potrzebującej niewątpliwie czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
Ustawodawca preferuje powierzenie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie - nie pozostającą w związku małżeńskim – jej rodzicom (art. 176 k.r.o.). W takiej sytuacji rodzic, pełniąc funkcję opiekuna, realizuje jednocześnie własny obowiązek alimentacyjny wobec pełnoletniego dziecka dotkniętego niepełnosprawnością m.in. przez osobiste starania o jego utrzymanie i zapewnienie mu odpowiednich warunków (art. 133 § 1 k.r.o.).
Uchwała SN z dnia 10 stycznia 2025 r., III CZP 35/24
Standard: 86142 (pełna treść orzeczenia)
Ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) ustawodawca odstąpił od zasady nieodpłatności opieki i, w znowelizowanym wówczas art. 162 § 1 k.r.io., przyjął zasadę odwrotną. W aktualnym stanie prawnym regułą jest więc odpłatność opieki prawnej, a stosowne wynagrodzenie okresowe albo jednorazowe przyznaje na żądanie opiekuna sąd opiekuńczy. Powinno ono być pokrywane z majątku osoby poddanej opiece lub z jej dochodów, a w ich braku - ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej (art. 162 § 3 k.r.io.).
Zasada sprawowania opieki bez wynagrodzenia, z wyjątkiem dotyczącym jedynie znacznego nakładu pracy na zarząd majątkiem podopiecznego była kwestionowana już w okresie jej obowiązywania, dostrzegano bowiem, że osobiste starania o osobę podopiecznego i piecza nad nim wymagają często znacznego poświęcenia własnego czasu kosztem pracy zarobkowej lub odpoczynku. Wprowadzenie w to miejsce ogólnej zasady wynagradzania opiekuna podyktowane było również niechęcią do podejmowania obowiązków opiekuna (w szczególności – wobec osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej) powodowaną zarówno obawami przed niepodołaniem obowiązkom sprawowania pieczy i zarządu sprawami majątkowymi podopiecznego, jak i obawą przed poniesieniem kosztów sprawowania objętej funkcji, mimo ustawowej regulacji (art. 163 k.r.o.) dochodzenia zwrotu poniesionych nakładów i wydatków.
Geneza nowej regulacji i cele, jakie przyświecały jej wprowadzeniu nie mogą być, zdaniem Sądu Okręgowego, pomijane przy stosowaniu art. 162 k.r.io. w obecnym brzmieniu. Wskazuje to, w szczególności, na potrzebę takiej wykładni tego przepisu, która pozwoli na urzeczywistnienie intencji ustawodawcy, że prawo do wynagrodzenia za opiekę prawną jest regułą, zaś jego § 2, dopuszczający odstępstwa od tej reguły, nie powinien być, jako wyjątkowy, interpretowany rozszerzająco. Tym samym, nie jest dopuszczalna taka wykładnia art. 162 § 2 k.r.io, która de facto prowadzi do wyłączenia spod działania normy ustanowionej w § 1 określonej kategorii osób.
Obowiązująca aktualnie zasada odpłatności opieki doznaje wyjątków enumeratywnie wymienionych w § 2 art. 162 k.r.io.. Zgodnie z jego treścią, wynagrodzenia opiekunowi prawnemu nie przyznaje się m.in. wówczas, gdy sprawowanie opieki czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Ocena czy przesłankę tę można uznać za spełnioną odnosić się winna do zindywidualizowanych, szczegółowo zbadanych i ustalonych okoliczności konkretnej sprawy i opierać na ich wnikliwej analizie.
Bliskie pokrewieństwo łączące opiekuna prawnego z podopiecznym może wskazywać na możliwość występowania przytoczonej wyżej przesłanki odmowy przyznania opiekunowi wynagrodzenia na podstawie art. 162 § 2 k.r.io.. Stwierdzenie jednak, że przesłanka ta realizuje się w okolicznościach konkretnej sprawy wymaga ponadto ustalenia, że podejmowane przez opiekuna prawnego działania i nakład jego pracy mieszczą się w ramach tego, czego z powołaniem się na zasady współżycia społecznego można od niego oczekiwać.
W polskiej obyczajowości za naturalną i zgodną z zasadami współżycia społecznego uznaje się sytuację, gdy dorosłe dzieci udzielają będącym w potrzebie rodzicom pomocy i wsparcia, zarówno materialnego jak i w formie osobistych starań. Jednakże to, czego można wymagać od osoby bliskiej z powołaniem się na zasady współżycia społecznego, ma swoje granice. Określenie tych granic zależy zaś od wielu indywidualnych czynników – w tym m.in. od relacji panujących w danej rodzinie, istnienia innych osób, od których również można wymagać zaangażowania w opiekę nad ubezwłasnowolnioną, od możliwości i faktycznego zakresu starań oraz nakładu pracy opiekuna, czy wreszcie także od sytuacji materialnej podopiecznej.
Stwierdzenie stosunku bliskości, czy też podstaw do uznania istnienia obowiązku alimentacyjnego, powinno zatem stanowić jedynie przyczynek do dokonywania dalszych ustaleń, które dopiero pozwolą na ocenę, czy to co jest świadczone na rzecz podopiecznego w ramach obowiązków opiekuna prawnego nie wykracza poza granice starań, jakich można w konkretnej sytuacji od konkretnej osoby wymagać z powołaniem się na zasady współżycia społecznego. Ocena stanu faktycznego w tym kontekście należy do sfery tzw. prawa sędziowskiego, co wyklucza schematy oraz wszelki automatyzm.
Postanowienie SO w Białymstoku z dnia 21 października 2016 r., II Ca 797/16
Standard: 57606 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 57607