Ograniczenie postępowania dowodowego w postępowaniu po uchyleniu wyroku (art. 442 § 2 k.p.k.)

Przepis art. 442 § 2 k.p.k. odnosi się do postępowania ponownego prowadzonego po uchyleniu wyroku. Przepis ten dopuszcza odstępstwo od zasady bezpośredniości w aspekcie bezpośredniego przeprowadzania dowodów, przez stworzenie możliwości zaniechania ponownego bezpośredniego przeprowadzania dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie orzeczenia. Jeżeli więc sąd odwoławczy uchylił zaskarżone orzeczenie w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, to sąd pierwszej instancji powinien jeszcze raz przystąpić do jej rozpoznania.

Gdy sąd odwoławczy uchylił zaskarżone orzeczenie tylko w części i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, to tylko co do tej uchylonej części sąd pierwszej instancji rozpoznaje sprawę (§ 1 zdanie pierwsze art. 442).

W obu wypadkach, sąd orzekający w pierwszej instancji, przeprowadzając postępowanie w zakresie dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie wyroku, może poprzestać na ich ujawnieniu. Sąd pierwszej instancji może zatem samodzielnie, bez pytania stron o zgodę, decydować w tej kwestii. Sąd pierwszej instancji winien mieć jednak na uwadze treść uzasadnienia orzeczenia uchylającego wyrok i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania, w którym wskazano uchybienia, które miały wpływ na uchylenie wyroku. Wynika stąd a contrario, że sąd a quo zważyć musi na te dowody, które nie miały wpływu na uchylenie wyroku, gdyż tylko w takim zakresie aktualizuje się przepis art. 442 § 2 (zob. uchw. SN z dnia 18 września 2001 r., I KZP 19/01).

Gdy dowody z zeznań świadków zostały w poprzednim postępowaniu przeprowadzone prawidłowo, a sąd uchylający wyrok nie wskazał, że muszą one być powtórzone przy ponownym rozpoznawaniu sprawy, to autonomiczną decyzją sądu pierwszej instancji jest ocena, czy będzie możliwe poprzestanie na ich ujawnieniu w trybie art. 442 § 2 k.p.k. (zob. post. SA w Białymstoku z dnia 26 listopada 2009 r., II AKo 99/09).

Jeżeli sąd odwoławczy skorzystał z art. 436 k.p.k. i ograniczył rozpoznanie środka odwoławczego tylko do niektórych podnoszonych uchybień, gdyż pozwalały one na wydanie rozstrzygnięcia, a rozpatrywanie pozostałych było w ich kontekście bezprzedmiotowe lub przedwczesne, to nie musi on w uzasadnieniu orzeczenia uchylającego wypowiadać się odnośnie do dowodów, z którymi owe uchybienia się wiązały. Nie będzie zatem wówczas wskazań tego sądu odnośnie do wartościowania sposobu przeprowadzania dowodów w kontekście uchybień, co do których sąd ten nie zajął stanowiska. W takim wypadku sąd pierwszej instancji nie może więc co do tych dowodów samodzielnie "zadecydować przy milczeniu sądu odwoławczego w tym względzie", ale obowiązany jest uwzględnić stanowisko sądu odwoławczego, w szczególności zaś "powód, dla którego sąd odwoławczy w odniesieniu do niektórych dowodów (lub uchybień związanych z ich przeprowadzaniem w pierwszej instancji) w ogóle się nie wypowiedział". Brak takiej wypowiedzi nie oznacza więc, że otwiera to automatycznie drogę do stosowania art. 442 § 2 k.p.k. w postępowaniu ponownym.

Sąd ponownie rozpoznający sprawę po uchyleniu powinien mieć na uwadze owe zarzuty, jeżeli dotyczyły one właśnie sposobu przeprowadzenia określonych dowodów i rozważyć w związku z tym potrzebę ponownego ich bezpośredniego przeprowadzenia (zob. uchw. SN z dnia 18 września 2001 r., I KZP 19/01).

W cytowanej uchwale SN wyraził pogląd, że w przepisie art. 442 § 2 chodzi w istocie o relację, jaka zachodzi między uchybieniami, których dopuścił się sąd pierwszej instancji, a dowodami przez sąd ten przeprowadzonymi. Według SN dowody mogą mieć tylko wówczas wpływ na uchylenie orzeczenia w rozumieniu tego przepisu, jeśli sąd odwoławczy stwierdzi, że przeprowadzone zostały wadliwie w pierwszej instancji. Innymi słowy, tylko wówczas można mówić o wpływie dowodów na uchylenie orzeczenia, gdy w związku z ich przeprowadzeniem sąd pierwszej instancji dopuścił się uchybień, których stwierdzenie prowadzi do uchylenia tego orzeczenia. Ponadto, treść orzeczenia sądu odwoławczego o uchyleniu orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania pozwala odczytać stanowisko tego sądu co do tego, które uchybienia, polegające na wadliwym przeprowadzeniu dowodu, miały wpływ na uchylenie orzeczenia. Pozostałe dowody, choćby nie wskazane expressis verbis w uzasadnieniu orzeczenia sądu odwoławczego, mogą być uznane za takie, które nie miały wpływu na uchylenie orzeczenia.

Upoważnienie sądu pierwszej instancji do "poprzestania na ujawnieniu dowodów" (art. 442 § 2) dotyczy nie tylko dowodów wyraźnie uznanych ("wskazanych") w uzasadnieniu wyroku sądu odwoławczego za "niemające wpływu na uchylenie wyroku", ale dotyczy również innych dowodów, które nie zostały wyraźnie wskazane. Upoważnienie udzielone sądowi a quo nie dotyczy jedynie tych dowodów, które sąd odwoławczy uznał "za mające wpływ na uchylenie wyroku".

Skoro istota unormowania zawartego w § 2 art. 442 dotyczy odstąpienia od bezpośredniego przeprowadzenia dowodów, w razie zastosowania tego przepisu, sposób ujawnienia tych dowodów nie ma już znaczenia. Dlatego też nie ma przeszkód, aby sąd pierwszej instancji zastosował art. 394 § 2 k.p.k. przy spełnieniu wskazanych tam warunków.

Przewidziany w art. 442 § 2 k.p.k. najbardziej odformalizowany sposób przeprowadzenia dowodu nie polega więc na "odczytaniu" protokołów i innych dowodów, lecz na ich "ujawnieniu bez odczytania", podobnie jak w sytuacji przewidzianej w art. 343 § 1 w zw. z art. 394 § 1 k.p.k.

Skorzystanie z instytucji uregulowanej w art. 442 § 2 k.p.k. nie zwalnia od kompleksowej, wnikliwej oceny tych dowodów, w oparciu o reguły prawidłowego rozumowania i zasady doświadczenia życiowego (por. wyr. SN z dnia 23 kwietnia 2013 r., WA 8/13).

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 4 lutego 2015 r., II AKa 357/14

Standard: 24912 (pełna treść orzeczenia)