Wyłączenie potrącenia wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych (art. 505 pkt 3 k.c.)

Wierzytelność wynikająca z czynu niedozwolonego nie może być umorzona przez potrącenie także wtedy, gdy sprawca deliktu dopuścił się jednocześnie naruszenia umowy, uzasadniającego odpowiedzialność kontraktową, oraz gdy czyn niedozwolony nie miał charakteru umyślnego (art. 505 pkt 3 k.c.).

Zakaz umarzania przez potrącenie ogółu wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych sprzyja efektywności odpowiedzialności deliktowej w aspekcie nie tylko kompensacyjnej, lecz także jej prewencyjnej i represyjnej funkcji. Obejmuje on lege non distinguente wierzytelności powstałe na deliktowej podstawie prawnej, bez względu na to, czy sprawca czynu działał umyślnie.

To, że odpowiedzialność deliktowa pozostaje w zbiegu z odpowiedzialnością kontraktową, nie uchyla motywów, dla których art. 505 pkt 3 k.c. uniemożliwia potrącenie przez sprawcę czynu niedozwolonego własnej wierzytelności w celu zwolnienia się z wzajemnego zobowiązania wobec poszkodowanego deliktem.

Także w literaturze przedmiotu wskazuje się, że możliwość oparcia roszczenia na choćby konkurującej podstawie deliktowej wyłącza co do zasady dopuszczalność umorzenia dochodzonej wierzytelności przez potrącenie.

Bezskuteczność potrącenia wynikająca z naruszenia zakazu przewidzianego w art. 505 k.c. następuje ex lege, a sąd - w ramach ustalonego stanu faktycznego - obowiązany jest uwzględnić ten stan z urzędu (iura novit curia). Strona pasywna nie czyni w tym przypadku użytku z prawa podmiotowego i nie musi powoływać się w procesie na ów zakaz oraz skutki jego naruszenia.

Rozwiązanie przyjęte w art. 505 pkt 3 k.c. samo w sobie oparte jest na kryteriach słusznościowych, które w ocenie ustawodawcy przemawiają za przyznaniem uprzywilejowanej pozycji wierzycielowi deliktowemu. W związku z tym okoliczność, że wierzyciel taki powołuje się na ów korzystny dla niego stan rzeczy nie może być w zasadzie rozpatrywana w kontekście nadużycia prawa.

Wynikający z art. 505 pkt 3 k.c. ustawowy zakaz umorzenia wierzytelności deliktowych przez potrącenie nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu ewentualnych korzyści uzyskanych przez poszkodowanego w związku ze zdarzeniem będącym źródłem szkody. Konieczność wyrównania korzyści z uszczerbkiem nie polega na umorzeniu przeciwstawnych wierzytelności po stronie poszkodowanego i sprawcy szkody w mechanizmie potrącenia, lecz lokuje się w płaszczyźnie ustalenia wysokości szkody, która powinna wyrażać się, zgodnie z metodą dyferencyjną, w różnicy między stanem majątkowym poszkodowanego przed i po zdarzeniu szkodzącym (por. np. wyroki SN z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 681/12 i z dnia 6 marca 2019 r., I CSK 87/18).

Wyrok SN z dnia 20 lutego 2020 r., IV CSK 561/18

Standard: 65797 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 505 pkt 3 k.c. nie mogą być umorzone przez potrącenie wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych. Przepis ten stanowi wyjątek od art. 498 § 1 k.c., który stanowi, że gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Artykuł 505 pkt 3 k.c. zapewnia ochronę interesów poszkodowanego czynem niedozwolonym. W szczególności zakaz potrącenia wierzytelności z czynów niedozwolonych zwiększa, przez wprowadzenie wymagania realnego spełnienia świadczenia odszkodowawczego, efektywność świadczenia odszkodowawczego należnego poszkodowanemu na skutek popełnienia czynu niedozwolonego (por.: Z. Radwański, A. Olejniczak: Zobowiązania 2009, s. 354; M. Pyzika- Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań - część ogólna, pod redakcją A. Olejniczaka, s. 1155; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 kwietnia 2000 r., I Acan 116/00, Wokanda 2002 nr 3, s. 39).

Wyrok SN z dnia 8 lipca 2015 r., II PK 93/14

Standard: 24803 (pełna treść orzeczenia)