Odpowiednie stosowanie k.p.k. w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 k.k.s.)

Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 113 § 1 KKS w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, jeśli przepisy Kodeksu karnego skarbowego nie stanowią inaczej.

Sąd Okręgowy upatrując w przepisie art. 113 § 1 KKS, odsyłającym do odpowiednio stosowanych przepisów Kodeksu postępowania karnego, podstawy normatywnej stosowania trybu uproszczonego w sprawach o wykroczenia skarbowe, nie dostrzega, że kwestię rodzajów postępowań, w jakich może się toczyć proces w sprawach o wykroczenia skarbowe regulują przepisy art. 117 § 2, 3 i 4 KKS. Wprawdzie, już z brzmienia art. 113 § 3 pkt 2 KKS (wyłączenie stosowania art. 470 i 472 § 1 KPK), wynika, że ustawodawca wiąże tryb uproszczony ze sprawami o wykroczenia skarbowe, lecz dopiero w art. 117 § 2 KKS potwierdza expressis verbis, że w sprawach o wykroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio przepisy KPK o postępowaniu uproszczonym (także nakazowym). W istocie zatem zadane pytanie zmierza ku dokonaniu wykładni nie tylko, ani nie przede wszystkim art. 113 § 1 KKS, ale w głównej mierze art. 117 § 2 KKS, który specyfikuje ogólną normę odsyłającą (art. 113 § 1 KKS), zawężając zakres normowania do spraw o wykroczenia skarbowe, a zakres odesłania do przepisów Kodeksu postępowania karnego o postępowaniu uproszczonym.

Zgodnie z art. 113 § 1 KKS przepisy Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio w sprawach o wykroczenia skarbowe wtedy tylko, gdy unormowania Kodeksu karnego skarbowego nie stanowią inaczej. Tymczasem, w Kodeksie karnym skarbowym inaczej, niż ma to miejsce w Kodeksie postępowania karnego, uregulowano procedurę przedłużenia postępowania w sprawach o wykroczenia skarbowe w razie niezakończenia dochodzenia w terminie 2 miesięcy. W myśl art. 153 § 2 KKS organ nadrzędny nad organem dochodzenia może przedłużyć dochodzenie w tej kategorii spraw na czas oznaczony. Nie ma tu zatem, jak unormowano w art. 474 § 2 KPK, obowiązku prowadzenia dalszego postępowania na zasadach ogólnych. Art. 153 § 2 KKS, jako lex specialis, wyłącza stosowanie art. 474 § 2 KPK w sprawach o wykroczenia skarbowe (T. Grzegorczyk: Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny skarbowy. Komentarz do tytułu II i III, Warszawa 2000, s. 164).

Sąd Okręgowy, pomijając w swej argumentacji przepis art. 153 § 2 KKS, w konsekwencji nie dostrzegł, iż sąd pierwszej instancji błędnie odwołał się do normy zawartej w art. 474 § 2 KPK, jako mającej in concreto obligować do prowadzenia postępowania sądowego w trybie zwyczajnym. Za bezprzedmiotowe trzeba też uznać argumenty, którymi Sąd Okręgowy zmierzał do wykazania, że przepis art. 474 § 2 KPK, wykładany jak w powołanej uchwale Sądu Najwyższego, nie powinien być stosowany w sprawach o wykroczenia skarbowe. Jedynym przecież powodem jego niestosowania jest zamieszczenie w art. 153 § 2 KKS innej regulacji, wyłączającej stosowanie art. 474 § 2 KPK.

Po wniesieniu uzupełnień i korekt co do warstwy normatywnej omawianego zagadnienia, przejść można do rozważań merytorycznych. Należy je rozpocząć od stwierdzenia, że żaden z przepisów Kodeksu karnego skarbowego, regulujących wprost postępowanie w sprawach o wykroczenia skarbowe, bądź odsyłających do odpowiednio stosowanych przepisów Kodeksu postępowania karnego, nie zakazuje prowadzenia takiego postępowania na zasadach ogólnych, tj. w trybie zwyczajnym. Jeśli natomiast zważyć, że w art. 113 § 3 pkt 2 KKS wyłącza się stosowanie w postępowaniu w tej kategorii spraw art. 470 i 472 § 1 KPK, a nie ma wyłączenia art. 484 § 2 KPK, to zasadne staje się wnioskowanie, iż znajduje on tutaj zastosowanie. A jeśli tak, to w sytuacji w nim określonej nakazane jest przejście do postępowania zwyczajnego także w sprawach o wykroczenia skarbowe (T. Grzegorczyk, op. cit. s. 37). Gdyby ustawodawca zamierzał odrzucić możliwość prowadzenia tych spraw w postępowaniu zwyczajnym, to oczywiste jest, ż w art. 113 § 3 pkt 2 KKS, normującym zakres stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego o postępowaniu uproszczonym w sprawach o wykroczenia skarbowe, zawarłby wyłączenie stosowania także art. 484 § 2 KPK. Już z tych powodów, odwołujących się wprost do stanu prawnego, przyjąć należy, że w sprawach o wykroczenia skarbowe, może toczyć się postępowanie także w trybie zwyczajnym.

Powyższe stwierdzenie nie stanowi jednak wyczerpującej odpowiedzi na pytanie prawne, którego zakres jest szerszy. Nie ogranicza się ono do tego, czy dopuszczalne jest przejście do postępowania zwyczajnego w określonej sytuacji procesowej w trwającym już postępowaniu sądowym uproszczonym, lecz zmierza do wyjaśnienia, czy po wniesieniu aktu oskarżenia w sprawie o wykroczenie skarbowe można przystąpić do jej rozpoznania w postępowaniu zwyczajnym, a więc w przewidzianym dla niego składzie sądu.

Dylemat, czy sprawę o wykroczenie skarbowe wolno rozpoznać w trybie zwyczajnym jest pozorny, a wypływa z niewłaściwego pojmowania relacji między postępowaniem zwyczajnym, a uproszczonym. Postępowania zwyczajnego nie można przeciwstawiać postępowaniu uproszczonemu. Zachodzi między nimi sprzężenie, które można określić tak, że postępowanie uproszczone jest zredukowanym postępowaniem zwyczajnym. W Kodeksie postępowania karnego jest przewidziane dla spraw o określone występki, cechujące się generalnie mniejszym stopniem społecznej szkodliwości, i zagrożonych niższymi sankcjami. Różni je od trybu zwyczajnego zmniejszenie stopnia formalizmu procesowego, przejawiające się odejściem od niektórych czynności procesowych, obowiązkowych w postępowaniu zwyczajnym (w stadium jurysdykcyjnym: doręczenie oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia łącznie z wezwaniem na rozprawę - art. 475, w zasadzie jednoosobowe rozpoznanie sprawy - art. 476, możliwość prowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarżyciela - art. 477, dopuszczalność rozpoznania sprawy pod nieobecność oskarżonego i wydania wyroku zaocznego - art. 479, skrócenie maksymalnego okresu przerwy do 21 dni - art. 484 § 1). Jeśli jednak już w toku postępowania uproszczonego przedłuża się dochodzenie ponad oznaczony w ustawie okres, bądź czyn okazuje się nie należeć do kategorii występków, co do których można stosować tryb uproszczony, albo też przekroczony został maksymalny okres przerwy w rozprawie, wówczas ustawa nakazuje prowadzenie dalszego postępowania w trybie zwyczajnym, a więc z zachowaniem najwyższego standardu gwarancji procesowych (art. 474 § 2, 483, 484 § 2), bądź nawet ponowne rozpoczęcie postępowania jurysdykcyjnego na ogólnych zasadach w razie braku zgody stron na jego kontynuowanie (art. 483). 

Wskazanie sytuacji procesowych, w których konieczna jest zmiana trybu postępowania z uproszczonego na zwyczajny nie oznacza wcale, że w innych wypadkach zmiana taka jest niedopuszczalna. Już z samej treści art. 468 KPK oznajmiającej, że w postępowaniu uproszczonym stosuje się przepisy o postępowaniu zwyczajnym, jeżeli przepisy rozdziału regulującego postępowanie uproszczone nie stanowią inaczej, wynika, iż unormowanie postępowania uproszczonego ma charakter subsydiarny w stosunku do postępowania zwyczajnego. Konsekwencją subsydiarności trybu uproszczonego jest możliwość odstąpienia od poszczególnych, przewidzianych w nim uregulowań, na rzecz stosowania w odnośnej kwestii standardu postępowania zwyczajnego (superfluum non nocet, tak S. Waltoś: Postępowania szczególne w procesie karnym, Warszawa 1973, s. 29-30, A. Gaberle (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, Warszawa 1998, s. 58). Subsydiarność trybu uproszczonego wyraża się i w tym, że sprawy dla których jest on przewidziany, mogą być prowadzone przez sąd od początku w trybie zwyczajnym. Takie stanowisko wyraża się powszechnie w doktrynie (Kodeks postępowania karnego. Komentarz pod red. P. Hofmańskiego, t. II, Warszawa 1999, s. 676, R. Stefański (w:) Komentarz do Kodeksu postępowania karnego pod red. Z. Gostyńskiego, t. II, Warszawa 1998, s. 565, T. Świt - Postępowanie uproszczone w procesie karnym, Warszawa 1972, s. 23). Również Sąd Najwyższy zwracał uwagę na nieobligatoryjny, w omawianym tu znaczeniu, charakter postępowania uproszczonego (uzasadnienie uchwały SN z dnia 16.3.1999 r., I KZP 4/99, OSNKW 1999, z. 5-6, poz. 27). 

Procesową podstawę zmiany trybu postępowania wskazanego w akcie oskarżenia stanowi przepis art. 339 § 3 pkt 3 KPK. Z jego sformułowania należy wnosić, że sąd może zmienić tryb postępowania nie tylko wtedy, gdy został błędnie określony przez oskarżyciela, lecz i wtedy, gdy sąd uznaje za celowe rozpoznanie sprawy w innym trybie, a więc np. w postępowaniu zwyczajnym, mimo iż ustawa przewiduje in concreto tryb uproszczony.

Nie ma ani normatywnych przeszkód, ani też racjonalnych powodów przeciwstawiających się przeniesieniu scharakteryzowanej tu relacji pomiędzy postępowaniem uproszczonym i zwyczajnym w sprawach o występki na postępowanie w sprawach o wykroczenia skarbowe. To prawda, że przepisy Kodeksu karnego skarbowego poszerzają sferę postępowania uproszczonego w sprawach o wykroczenia skarbowe, gdyż obejmują nim wszystkich sprawców takich czynów (zniesienie wyłączeń podmiotowych), a także eliminują obowiązek zmiany trybu na zwyczajny w wypadku nieukończenia dochodzenia w terminie 2 miesięcy (art. 153 § 2 KKS). Odsyłając jednakowoż do odpowiednio stosowanych przepisów Kodeksu postępowania karnego o postępowaniu uproszczonym, nie naruszają samej istoty postępowania uproszczonego jako subsydiarnego w stosunku do postępowania zwyczajnego. Uzasadniona zatem jest konkluzja, że w sprawach o wykroczenia skarbowe, które z założenia rozpoznaje się w trybie uproszczonym (art. 117 § 2 KKS), dopuszczalne jest również postępowanie zwyczajne. Subsydiarność postępowania uproszczonego należy do kanonów postępowania karnego. Wynika ona z samego modelu tego postępowania, jako zredukowanego postępowania zwyczajnego.

Postanowienie SN z dnia 30 kwietnia 2003 r., I KZP 10/03

Standard: 24688 (pełna treść orzeczenia)