Ustalenie w umowie o pracę rażąco niskiego wynagrodzenie za pracę

Umowa o pracę, w której strony ustaliły niższe wynagrodzenie za pracę od rzeczywiście wypłacanego, jest nieważna jako pozorna (art. 83 § 1 k.c.), zaś ukryta pod nią rzeczywista umowa o pracę jest nieważna tylko w części, w której wyłącza obowiązek zapłaty podatku i składek na ubezpieczenie społeczne, na postawie art. 58 § 3 w związku z art. 83 § 1 zdanie drugie k.c. (por. wyrok z 6 października 2004 r. I PK 545/03).

Postanowienie SN z dnia 6 lutego 2009 r., I UK 323/08

Standard: 24613

Umowa o pracę, w której strony ustaliły niższe wynagrodzenie za pracę od rzeczywiście wypłacanego, jest nieważna jako pozorna (art. 83 § 1 k.c.). Ukryta pod nią umowa o pracę jest nieważna tylko w części, w której wyłącza obowiązek zapłaty podatku i składek na ubezpieczenie społeczne (art. 58 § 3 w związku z art. 83 § 1 zdanie drugie k.c.).

Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że zawarte przez strony dwie umowy o pracę (sporządzone na piśmie), stanowiące czynność symulowaną, ukrywały - gdy chodzi o wysokość wynagrodzenia za pracę i jego składniki - faktycznie ustalone przez strony wynagrodzenie powoda, czyli czynność dysymulowaną (dysymulacja - udawanie, ukrywanie prawdy). Wbrew zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego, czynność pozorna jest zawsze bezwzględnie nieważna, niezależnie od tego, czy oświadczenie woli zawarte w ukrytym oświadczeniu okaże się z jakichkolwiek powodów nieważne (zob. S. Grzybowski: (w:) System prawa cywilnego tom 1, s. 662 i Z. Radwański: (w:) System prawa prywatnego Tom 2, s. 392). Oznacza to, że oczywiście jest dopuszczalne badanie ukrytej czynności prawnej, gdyż tylko wtedy może ona mieć doniosłość prawną, gdy odpowiada nie tylko ogólnym przesłankom wymaganym przez prawo dla każdej czynności prawnej, ale także przesłankom normującym określony typ (rodzaj) czynności prawnej.

Z art. 83 § 1 zdanie drugie k.c. zresztą wynika, że ważność czynności ukrytej należy oceniać „według właściwości tej czynności”. W poruszonej kwestii należy ponadto stwierdzić, że samego faktu ukrycia porozumienia nie można uznać za sprzeczny z prawem, skoro właśnie prawo przydaje cechę nieważności czynności pozornej, a nie czynności ukrytej. Z tej samej przyczyny faktu ukrycia porozumienia nie można z góry uznać jako działania zmierzającego do obejścia prawa (art. 58 § 2 k.c.). Samo ukrycie przez strony rzeczywistej czynności prawnej nie stwarza bowiem domniemania niegodziwości zamiarów stron ani też ich działania podjętego w celu obejścia prawa. Powody, dla których strony ukrywają rzeczywiste oświadczenia woli, mogą być bardzo rozmaite.

W uzasadnieniu orzeczenia z dnia 16 marca 1955 r., III CR 2100/54 (OSN 1956, nr 1, poz. 13), Sąd Najwyższy stwierdził, że „gdy czynność pozorna ukrywa inną czynność, która nie jest ani zakazana, ani niemoralna, to prawo nie odmawia tej drugiej czynności skuteczności”. Podtrzymując sens tej wypowiedzi, należy więc - w razie zgłoszenia zarzutu co do bezskuteczności (nieważności) czynności ukrytej - opowiedzieć się za potrzebą kontroli tej czynności w płaszczyźnie art. 58 k.c., to znaczy pod kątem zgodności treści, formy i celu czynności ukrytej z przepisami prawa (§ 1) i z zasadami współżycia społecznego (§ 2) - z jednej strony oraz za koniecznością analizy postanowień tej czynności z punktu widzenia przepisów normujących ten typ (rodzaj) czynności prawnej - z drugiej strony.

Czynność prawna jest sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 k.c.) wówczas, gdy jej treść jest formalnie i materialnie niezgodna z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa (tj. z przepisem ustawy lub aktu podustawowego wydanego z jej upoważnienia i w granicach tego upoważnienia, a nie z ogólnie pojętym „prawem”), np. z art. 101[3] k.p. przewidującym formę pisemną dla umowy o zakazie konkurencji. Natomiast czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, które z formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ustawie, lecz w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane.

Przykładem obejścia prawa może być umowa o pracę „z samym sobą” zawarta przez jedynego wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z członkiem jednoosobowego zarządu tej spółki, którym jest tenże wspólnik (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: uchwałę z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227 oraz wyrok z dnia 23 września 1997 r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 1998 nr 13, poz. 397).

Wyrok SN z dnia 6 października 2004 r., I PK 545/03

Standard: 24614 (pełna treść orzeczenia)