Umieszczenie w Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w trybie udzielenia zabezpieczenia

W postępowaniu toczącym się na podstawie ustawy  z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (jedn. tekst. Dz.U. z 2020 r., poz. 1346 ze zm.), przepisy art. 2 ust. 3 tej ustawy w zw. z art. 730 § 1 i art. 755 § 1 k.p.c. nie stanowią podstawy prawnej udzielenia zabezpieczenia przez umieszczenie osoby, której dotyczy to postępowanie, w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym.

Należy w pełni podzielić stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 30 stycznia 2019 r., III CZP 75/18, że w postępowaniu toczącym się na podstawie ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. jest niedopuszczalne udzielenie zabezpieczenia przez umieszczenie osoby, której postępowanie to dotyczy w Ośrodku, a także sformułowaną w jej uzasadnieniu zasadę, że nie można nikogo pozbawić wolności bez ustawy, bez określenia zasad i trybu, a w szczególności z odwołaniem się do analogii, odpowiedniego stosowania prawa lub wykładni rozszerzającej na niekorzyść.

Umieszczenie w Ośrodku stanowi formę pozbawienia wolności osobistej, łączącą w sobie elementy przymusowej detencji psychiatrycznej orzekanej sądownie na podstawie art. 29 u.o.z.p. (por. też art. 33 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r., zgodnie z którym do ochrony praw osób stwarzających zagrożenie umieszczonych w Ośrodku stosuje się odpowiednio art. 10 b, art. 43 i art. 44 u.o.z.p.) oraz środków zabezpieczających przewidzianych w kodeksie karnym, określanych w doktrynie prawniczej jako postpenalne środki zabezpieczające.

Z uwagi na ogólnikowość i brak precyzji art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c., umieszczenie w Ośrodku, w ramach udzielenia zabezpieczenia wniosku dyrektora zakładu karnego o uznanie osoby, o której stanowi art. 1 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r., za stwarzającą zagrożenie, nie spełnia standardów konstytucyjnych i konwencyjnych.

Z wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego, że art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. nie jest sprzeczny z Konstytucją RP, nie można wyprowadzić zgodności z Konstytucją RP orzekania o umieszczeniu w Ośrodku w ramach kodeksowych przepisów o postępowaniu zabezpieczającym, w szczególności art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c.

Uchwała (7) SN z dnia 9 marca 2021 r., III CZP 89/19

Standard: 46946 (pełna treść orzeczenia)

W postępowaniu toczącym się na podstawie ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz.U. z 2014 r., poz. 24 ze zm.) mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu zabezpieczającym, niedopuszczalne jest jednak udzielenie zabezpieczenia przez umieszczenie osoby, której postępowanie dotyczy, w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym.

W rozpatrywanym przypadku ustawa odsyła wyłącznie do odpowiedniego stosowania w postępowaniu sądowym wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie przepisów o postępowaniu nieprocesowym (z wyłączeniem art. 368 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), zatem sięgnięcie do przepisów o postępowaniu zabezpieczającym, otwierających drogę do stosowania art. 755 k.p.c., mającego stanowić podstawę rozstrzygania o tymczasowym umieszczeniu w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, wymaga dalszych zabiegów wykładniczych.

Stosowanie art. 755 k.p.c. w sprawach unormowanych w ustawie o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi jest możliwe tylko w drodze wielostopniowego odesłania do odpowiedniego stosowania prawa, które - co w doktrynie i orzecznictwie jest ustalone od dawna i co bywa zaletą, ale w tym wypadku dodatkowo dyskwalifikuje ten przepis jako podstawę pozbawienia wolności - pozwala na stosowanie określonego przepisu w sposób zapewniający relatywnie dużą swobodę jurysdykcyjną, może on bowiem być stosowany bez żadnych zmian do innego zakresu odniesienia, z pewnymi zmianami uznanymi przez sąd za właściwe albo niestosowany w ogóle (np. uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2000 r., III CZP 41/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 57, z dnia 30 stycznia 2001 r., I KZP 50/00, OSNKW 2001, nr 3-4, poz. 16, albo z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 43).

Upoważnienie lub nakaz odpowiedniego stosowanie prawa stanowi swoistą normatywną legalizację analogii, która nie może być wykorzystywana przy orzekaniu o pozbawieniu lub ograniczeniu wolności osobistej. W tym stanie rzeczy nie powinno być wątpliwości, że nakazy i zakazy wydawane w postępowaniu cywilnym, w ramach postępowania zabezpieczającego, nie mogą ingerować w wolność osobistą, wyraźnie deklarowaną przez Konstytucję i gwarantowaną jej postanowieniami.

Odesłaniu zawartemu w art. 2 ust. 3 u.p.z.p. nie można przypisywać upoważnienia do pozbawiania (ograniczania) wolności osobistej, na czas w zasadzie nieokreślony (por. art. 742, 744 i 757 k.p.c.) oraz bez jasno określonych przesłanek podmiotowych i przedmiotowych wyznaczających „tryb” wymagany w art. 41 ust. 1 Konstytucji. Tego „trybu” - w ramach zabezpieczenia – nie określa także ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, w której nie można również znaleźć unormowań zapewniających odpowiedni standard kontroli pobytu osoby w Ośrodku w czasie „trwania zabezpieczenia”.

Upatrywaniu w przepisach o zabezpieczeniu podstawy orzekania o pozbawienia wolności sprzeciwiają się w sposób zasadniczy - co trzeba wyraźnie podkreślić - także funkcje i cechy konstrukcyjne cywilnego postępowania zabezpieczającego, wśród których na czoło wysuwa się poprzestanie na wymaganiu jedynie uprawdopodobnienia roszczenia (żądania). Jest jasne, że pozbawienie (ograniczenie) wolności osobistej na podstawie takiej przesłanki w sposób rażący kolidowałoby z gwarancjami ochrony wolności ustanowionymi w Konstytucji, niezależnie od tego, iż przedmiotem postępowania regulowanego ustawą o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi nie jest roszczenie, które można by „uprawdopodobnić”. Trzeba ponadto zaznaczyć, że postępowaniu zabezpieczającemu w sprawach cywilnych organicznie obce są drastyczne środki przymusu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1969 r., II CZ 23/69, „Biuletyn SN” 1969, nr 7-8, poz. 120). Na marginesie należy zauważyć, że jakkolwiek w nielicznych wypadkach przepisy kodeksu postępowania cywilnego pozwalają na pozbawienie wolności osobistej, to jednak ustawa zawsze - w tych wypadkach także przez odesłanie do stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego - określa podmiotowy i przedmiotowy zakres orzekania oraz jego „tryb” (art. 276 § 2, art. 916, 917 oraz art. 1054-1059 w związku z art. 163 § 2). Podobnie, wymagane konstytucyjnie standardy zostały spełnione w innych przypadkach, w których pozbawienie (ograniczenie) wolności zostało dozwolone na czas trwania postępowania sądowego (por. np. art. 258 k.p.k. oraz art. 27 § 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 969).

Wyłączenie możliwości udzielenia zabezpieczenia przez umieszczenie osoby, której postępowanie dotyczy - przez czas jego trwania - w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, nie oznacza wyłączenia odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu zabezpieczającym w ogólności; niedopuszczalne normatywnie i sprzeczne z Konstytucją jest jedynie zabezpieczenie polegające na pozbawieniu lub ograniczeniu wolności tej osoby. W pozostałym zakresie przepisy o zabezpieczeniu - jeżeli to możliwe, potrzebne, skuteczne oraz mieszczące się w formule „odpowiedniego stosowania” - mogą być stosowane. Wynika to nie tylko ze wspomnianego praktycznego zintegrowania przepisów postępowania zabezpieczającego z przepisami o postępowaniu nieprocesowym, ale także z pewnej, nieodzownej w tym wypadku elastyczności tych przepisów, pozwalających - przy uwzględnieniu ustawowej dyrektywy odpowiedniego stosowania - na relatywnie łatwe dopasowanie ich do specjalnych wymagań postępowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, które stwarzają zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.

Trzeba przy tym pamiętać, że wyrokiem z dnia 23 listopada 2016 r., K 6/14 (OTK-A 2016, poz. 98) Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż decyzja ustawodawcy o zastosowaniu prawa procesowego cywilnego do postępowania przewidzianego w ustawie o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi nie budzi zasadniczych wątpliwości konstytucyjnych głównie ze względu na cele prewencyjno-terapeutyczne tego postępowania. Te właśnie cele - wplecione w zabieg odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego – uzasadniają także swoistą konwersję celu zabezpieczenia; nie jest nim w tym wypadku ochrona prawa podmiotowego lub innego prawnie chronionego interesu wnioskodawcy (roszczenia), lecz ochrona interesu publicznego przez umożliwienie leczenia szczególnej kategorii osób, tj. sprawców przestępstw zwalnianych z zakładów karnych po odbyciu kary, co do których zachodzi obawa, że z powodu zaburzenia osobowości popełnią kolejne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej.

Biorąc pod uwagę takie cele zabezpieczenia, a także wynikającą z przepisów o zabezpieczeniu, a zwłaszcza mającego w tym wypadku odpowiednie zastosowanie art. 755 § 1 k.p.c., swobodę sądu w doborze sposobu zabezpieczającego, należy postulować stosowanie takich sposobów, które - stosownie do okoliczności - będą odpowiednie, a więc po uwzględnieniu interesu uczestników postępowania, zapewniając osiągnięcia założonego skutku, nie będą nadmiernie opresyjne lub dokuczliwe. W każdym wypadku punktem granicznym ich stosowania jest wolność osobista osoby, której postępowanie dotyczy.

Mogą powstać sytuacje, w których izolacja uczestnika - w okresie po opuszczeniu zakładu karnego, a przed prawomocnym zakończeniem postępowania o umieszczenie w Ośrodku - stanie się uzasadniona albo nawet konieczna. Jeżeli spostrzeżenie to podziela także ustawodawca, powinien wypełnić istniejącą lukę jasnymi, precyzyjnymi przepisami niebudzącymi żadnych wątpliwości konstytucyjnych, aksjologicznych ani interpretacyjnych, uwzględniającymi wskazania niniejszej uchwały oraz wynikające z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w tym także z wyroku z dnia 23 listopada 2016 r., K 6/14. Doraźnie niewyłączone jest, oczywiście jeżeli zachodzą ustawowe przesłanki, stosowanie art. 23 i nast. ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (jedn. tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 882). Należy także postulować bardziej sprawne i zapobiegliwe działanie dyrektorów zakładów karnych składających wnioski do sądu na podstawie art. 9 u.p.z.p.; powinni działać z takim wyprzedzeniem, aby prawomocne orzeczenie sądu zapadło przed ukończeniem wykonywania kary i zwolnieniem z zakładu karnego osoby, której postępowanie dotyczy. Postulat sprawności postępowania dotyczy także - w zakresie ich działania - sądów rozpoznających wnioski dyrektora zakładu karnego oraz wnoszone w sprawie środki odwoławcze.

Postanowienie SN z dnia 31 stycznia 2019 r., III CZP 75/18

Standard: 23811 (pełna treść orzeczenia)