Podstawienie procesowe (realizacja w procesie cudzych praw materialnych)

Sytuację, w której dany podmiot ma legitymację do występowania we własnym imieniu w charakterze strony procesowej zamiast lub obok podmiotu, któremu przysługuje legitymacja materialna, określa się jako podstawienie procesowe lub zastępstwo pośrednie. Sytuacja ta występuje, gdy istnieje potrzeba ochrony określonej masy majątkowej albo chronionego interesu osób innych niż powód.

W pierwszym wypadku ustawa przyznaje szczególną legitymację procesową takim podmiotom jak syndyk, zarządca masy upadłości, kurator spadku, wykonawca testamentu, czy zarządca w postępowaniu egzekucyjnym. W drugim zaś chodzi o ochronę określonych ustawą szczególnych interesów lub praw osób lub grup osób.

Wśród podmiotów uprawnionych do wytaczania powództwa we własnym imieniu, ale na rzecz innych osób należy wymienić przede wszystkim:prokuratora (art. 55 w związku z art. 7 k.p.c.), a ponadto organizacje pozarządowe (art. 61 k.p.c.) i organy, których zdolność sądowa i procesowa, a więc także legitymacja procesowa, jest wprost związana z zajmowanym stanowiskiem. Wymienić należy m.in. inspektora pracy (art. 63[1] k.p.c.), powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów (63[3] k.p.c.), Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 14 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, t.j. Dz.U. 2017, poz. 958), Rzecznika Praw Dziecka (art. 10 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, t.j. Dz.U. 2017, poz. 922), Rzecznika Finansowego (art. 26 ustawy z  dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym, t.j. Dz.U. 2018, poz. 2038), Rzecznika Praw Pacjenta (art. 55 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i  Rzeczniku Praw Pacjenta, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1318; dalej: u.p.p.).

We wszystkich tych wypadkach zakres legitymacji procesowej jest limitowany przez zakwalifikowanie sprawy do konkretnej kategorii, w której zdolność sądowa została tym podmiotom przyznana, a podmioty, którym ta szczególna zdolność sądowa przysługuje w procesie, mogą działać na prawach przysługujących prokuratorowi.

Postanowienie SN z dnia 12 października 2018 r., V CSK 33/18

Standard: 79888 (pełna treść orzeczenia)

Odrębnej analizy wymagają przypadki tzw. podstawienia procesowego, w ramach którego ustawodawca umożliwia stronie realizację na drodze postępowania cywilnego cudzych praw materialnych. Chodzi o takie podmioty jak syndyk (art. 144 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe, jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 2171 ze zm.), wykonawca testamentu (art. 988 k.c.) czy zarządca egzekucyjny (art. 935 § 1 k.p.c.). 

Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie przyjmuje się, że we wskazanych przypadkach stroną procesową jest odpowiednio syndyk, wykonawca testamentu i zarządca egzekucyjny. Podmioty te działają we własnym imieniu, lecz nie w swojej tylko w cudzej sferze prawnej. Kontrowersje wywołuje natomiast kwestia ich zdolności sądowej, chodzi bowiem o to, czy podmiotowość procesową tych podmiotów należy wiązać z pełnioną przez nie funkcją, czy z osobą, która tę funkcję wykonuje. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 19 stycznia 2012 r., IV CSK 206/11 (OSP 2012, nr 11, poz. 108) i z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 394/11 (OSP 2013, nr 6, poz. 64) powiązał podmiotowość procesową z funkcją syndyka, nie zaś z osobą fizyczną wykonującą tę funkcję. W pierwszym z orzeczeń przyjął, że postępowanie sądowe, którego stroną była osoba nielegitymująca się licencją syndyka jest nieważne z powodu braku zdolności sądowej, w drugim natomiast, że do utraty zdolności sądowej syndyka dochodzi na skutek wygaśnięcia jego funkcji w następstwie umorzenia postępowania upadłościowego.

Uchwała SN z dnia 22 czerwca 2017 r., III CZP 8/17

Standard: 35888 (pełna treść orzeczenia)

Podmiot działający w procesie na podstawie podstawienia procesowego działa w imieniu własnym, ale na rzecz podmiotu, w miejsce którego zachodzi podstawienie. Podstawienie procesowe może być podstawieniem względnym albo bezwzględnym. Przy podstawieniu procesowym względnym legitymację procesową ma zarówno podmiot podstawiony, jak i podmiot, w miejsce którego zachodzi podstawienie. Przy podstawieniu procesowym bezwzględnym legitymację procesową ma tylko podmiot podstawiony, pozbawiony jej jest natomiast podmiot, w miejsce którego zachodzi podstawienie.

Wyrok SN z dnia 3 października 2008 r., I CSK 93/08

Standard: 63766 (pełna treść orzeczenia)