Szczególna zdolność sądowa (zdolność sądowa bez zdolności prawnej)

W ramach tzw. szczególnej zdolności sądowej w postępowaniu cywilnym uczestniczą m.in. prokurator i organy działające na jego prawach. Organy – takie jak inspektor pracy (art. 63[1] k.p.c.) czy rzecznik konsumentów (art. 63[3] k.p.c.) – nie mają zdolności prawnej, a zatem nie przysługuje im ogólna zdolność sądowa wywodzona z art. 64 k.p.c.  Hipoteza normy wynikającej z tego przepisu obejmuje bowiem jedynie osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne określone w art. 33[1] § 1 k.p.c.

 Skoro zatem organy – zarówno państwowe, jak i samorządowe – nie mają zdolności prawnej, to w sprawach, w których przepisy odrębne przyznają im legitymację do wszczynania określonych postępowań, mogą działać, opierając się na szczególnej zdolności sądowej.

Przypisywanie prokuratorowi i organom działającym na jego prawach takiej zdolności wynika z konieczności; przepisy prawa przewidują bowiem działanie tych organów w charakterze strony procesu, co oznacza, że ww. organy muszą mieć zdolność sądową. Jako nieobjęte hipotezą art. 64 k.p.c., organy te muszą wywodzić swą zdolność sądową z przepisu odrębnego, tj. przepisu stanowiącego źródło ich legitymacji (zob. postanowienie SN z 30 października 2013 r., V CSK 509/12, oraz uz. uchwały SN z 22 czerwca 2017 r., III CZP 8/17).

W odniesieniu do organizacji pozarządowych, o których mowa w art. 8 k.p.c., nie można posługiwać się kategorią szczególnej zdolności sądowej, ponieważ organizacje te zawsze są objęte regulacją art. 64 § 1 lub § 1[1] k.p.c.

De lege lata pod pojęciem „organizacja pozarządowa” można rozumieć jedynie osoby prawne, zasadniczo fundacje i stowarzyszenia, albo jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 33[1] § 1 k.c., tj. stowarzyszenia zwykłe (postanowienie SN z 9 stycznia 2014 r., V CSK 98/13). 

Art. 61 § 1 k.p.c. w zw. z art. 8 k.p.c. normuje zakres legitymacji procesowej, a nie zdolność sądową.

Wyrok SN z dnia 26 maja 2022 r., II CSKP 662/22

Standard: 65225 (pełna treść orzeczenia)

W przepisach kodeksu postępowania cywilnego oraz ustaw pozakodeksowych ustawodawca przyznaje pewnym strukturom niemającym ogólnej zdolności sądowej kompetencję do występowania z żądaniami lub uczestniczenia w postępowaniu cywilnym, która jest równoznaczna z wyposażeniem w zdolność sądową w określonych sprawach, czyli w szczególną zdolność sądową. Przykładowo w art. 460 § 1 i 69[13] k.p.c. ustawodawca wprost przyznał zdolność sądową strukturom, które z braku zdolności prawnej nie są objęte regulacją art. 64 k.p.c.

W innych przepisach tego kodeksu wskazał organy administracji rządowej będące stronami postępowań przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów (art. 479[29] § 1, 479[50], 479[61] i 479[72] k.p.c.). Przepisy te są źródłem szczególnej zdolności sądowej wymienionych organów, mimo że nie są one podmiotami stosunków cywilnoprawnych.

Kolejnym przykładem takiej regulacji są art. 250 pkt 1, 422 § 2 pkt 1 i 425 § 1 k.s.h., w których ustawodawca przyznał legitymację do zaskarżania uchwał wspólników lub walnego zgromadzenia spółki kapitałowej jej zarządowi, radzie nadzorczej, a w art. 250 pkt 1 k.p.c. także komisji rewizyjnej. Organy te uzyskują tym samym szczególną zdolność sądową. Dotyczy to również organów administracji publicznej, które w myśl art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U. z 2016 r., poz. 2259 ze zm.) reprezentują Skarb Państwa zgodnie z ich właściwością i w zakresie określonym w przepisach odrębnych. Do tej samej grupy przepisów przyznających szczególną zdolność sądową można zaliczyć m.in. art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 23 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 1061 ze zm.) oraz art. 144a ust. 1 i 146 ust. 6 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2164 ze zm.).

W doktrynie podnosi się wprawdzie, że o szczególnej zdolności sądowej powiązanej z funkcją lub stanowiskiem można mówić tylko wtedy, gdy ustanawia ją konkretny przepis prawa, nie jest to jednak pogląd podzielany powszechnie. Wyraża się też zapatrywanie, że w sprawach, w których udział osoby fizycznej jest związany z piastowaniem określonego stanowiska, źródła zdolności sądowej nie należy upatrywać w podmiotowości osoby fizycznej lecz w statusie podmiotowym stanowiska. Wiąże się to z przyjęciem, że istota zdolności sądowej polega na transponowaniu na postępowanie cywilne statusu materialnoprawnego strony. Przyjęcie tej koncepcji zapewnia spójność miedzy podmiotowością materialnoprawną i podmiotowością procesową i pozwala uniknąć problemów proceduralnych wyłaniających się w przypadku zmiany na stanowisku redaktora naczelnego lub nieobsadzenia tego stanowiska.

Pogląd, że szczególna zdolność sądowa może wynikać nie tylko z konkretnego przepisu, lecz także z całokształtu regulacji dotyczących określonych stosunków prawnych i ich podmiotów został już wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 22/06.

W wyrokach z dnia 20 kwietnia 2012 r., III CSK 247/11 i z dnia 8 lutego 2013 r., IV CSK 313/12 oraz w postanowieniu z dnia 30 października 2013 r., V CSK 509/12 Sąd Najwyższy przyjął, że organy wskazane w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 1061 ze zm.) mają w sprawach określonych w tym przepisie szczególną zdolność sądową, mimo że nie wynika to wprost z żadnego z przepisów tej ustawy.

Nie stanowi zatem novum zajęcie stanowiska, że - pomimo braku konkretnego przepisu ustanawiającego szczególną zdolność sądową redaktora naczelnego w sprawach o opublikowanie sprostowania - zdolność ta przysługuje mu ze względu na jego status materialnoprawny. Nie stoi temu na przeszkodzie regulacja zawarta w art. 52 ust. 1 Pr. pras., można bowiem twierdzić, że jest ona zgodna z przyjętą koncepcją szczególnej zdolności sądowej powiązanej z konstrukcją funkcji, która nie ma miejsca zamieszkania.

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego - z wyjątkiem art. 691[4] k.p.c. -nie regulują sposobu reprezentacji podmiotów, którym przysługuje szczególna zdolność sądowa. W tej sytuacji można zaaprobować proponowane w doktrynie stosowanie w drodze analogii art. 67 § 1 k.p.c. i przyjąć, że osobą uprawnioną do reprezentowania redaktora naczelnego, jako podmiotu wyposażonego w szczególną zdolność sądową, jest osoba zajmująca to stanowisko. Rozwiązanie takie jest spójne z niezmienną pozycją strony pozwanej pomimo zmian na stanowisku redaktora naczelnego.

Uchwała SN z dnia 22 czerwca 2017 r., III CZP 8/17

Standard: 23790 (pełna treść orzeczenia)