Wynagrodzenie wykonawcy w razie odstąpienia od umowy przez zamawiającego przed ukończeniem prac (art. 644 k.c.)
Wynagrodzenie w umowie o roboty budowlane
Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko wyrażone przez Sąd I instancji w skarżonym orzeczeniu – znajdujące także potwierdzenie w orzecznictwie – że przepis art. 644 KC znajduje zastosowanie do umowy o roboty budowlane. Jak wskazał bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r. (II CKN 1334/00), stosownie do art. 656 § 1 KC do umowy o roboty budowlane stosuje się odpowiednio przepisy o umowie o dzieło, dotyczące materii ściśle w tym przepisie określonej. Dotyczy to także kwestii „uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem dzieła”. Wykładnia powołanego przepisu uzasadnia uznanie, że do umowy o roboty budowlane zastosowanie ma art. 644 KC, przy czym w związku z odstąpieniem od umowy na podstawie powołanego przepisu, wykonawcy przysługuje wynagrodzenie przewidziane w umowie. Co istotne, od przedmiotowego wynagrodzenia zamawiający może jednak odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.
Za Sądem Okręgowym wskazać także należy, że ciężar dowodu powstania oszczędności przyjmującego zamówienie spoczywa w tej sytuacji na zamawiającym (art. 6 KC), a więc w sprawie niniejszej na powodzie. Powód obowiązany był zatem do wykazania nie tylko samego faktu zaoszczędzenia pewnych środków przez pozwaną, ale również wysokości tychże oszczędności.
Trafnie zważył też Sąd I instancji, iż marża – która niewątpliwie należy się stronie pozwanej – nie może zostać pominięta przy rachunku wynikającym z art. 644 KC W orzecznictwie wskazuje się bowiem, że po odliczeniu przez zamawiającego oszczędności, w oparciu o przepis art. 644 KC, przyjmujący zamówienie może w istocie dochodzić od zamawiającego wynagrodzenia w ustalonej i historycznie potwierdzonej marży zysku, jaką dotychczas osiągał w tego rodzaju umowach. Może też domagać się pokrycia wydatków z tytułu rzeczywiście poniesionych kosztów na cele realizacji umowy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 2016 r, sygn. akt I ACa 140915; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 sierpnia 2017 r., I ACa 362/17). Prawidłowo wskazał przy tym Sąd I instancji, że wartość rzeczonej marży (przy przyjęciu, że stanowi ona 12 % kwoty umówionego wynagrodzenia, tj. 307.008 zł) wraz z kwotą poniesionych przez pozwaną wydatków (94.924 zł) w ostatecznych rozrachunku przewyższa kwotę wypłaconej przez powoda na rzecz pozwanej zaliczki.
O ile zatem należało w całości podzielić stanowisko Sądu I instancji, że podstawą rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie winien być przepis art. 644 KC w zw. z art. 656 § 1 KC, o tyle wadliwie przyjął ten Sąd, że wierzytelność powoda z tytułu wypłaconej stronie pozwanej zaliczki w kwocie 383.760 zł uległa umorzeniu. Wskazać wszak należy, że zaliczka – co nie powinno budzić wątpliwości – stanowi w istocie część wynagrodzenia. W rezultacie, oświadczenie złożone przez pozwaną (k. 68) należy traktować nie jako oświadczenie o potrąceniu wzajemnej wierzytelności, lecz oświadczenie o zaliczeniu tejże zaliczki na poczet należnego stronie pozwanej wynagrodzenia.
Wyrok SA w Białymstoku z dnia 5 października 2018 r., I AGa 123/18
Standard: 23397
Przepis art. 644 k.c. dopuszcza możliwość odstąpienia przez zamawiającego od umowy pomimo braku ustawowo określonych przyczyn odstąpienia, wymienionych w innych przepisach dotyczących umowy o dzieło lub w przepisach dotyczących umów wzajemnych (art. 491 i 493 k.c.). Uregulowanie to jest podyktowane interesem zamawiającego, muszą być przy tym jednak chronione interesy przyjmującego zamówienie (wykonującego roboty budowlane). Ochrona ta jest zapewniona przez nałożenie na zamawiającego, który odstępuje od umowy pomimo braku normatywnie określonych przyczyn, aby zapłacił umówione wynagrodzenie, pomniejszone o to, co przyjmujący zaoszczędził nie kończąc dzieła.Przedmiotem wątpliwości, zarówno w orzecznictwie, jak i w literaturze przedmiotu była kwestia, czy przepis art. 644 k.c. wymaga - jako przesłanki skuteczności odstąpienia - jednoczesnej zapłaty wynagrodzenia. Sąd Najwyższy, rozpoznający niniejszą kasację, podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 365/00 (OSNC 2001, nr 10, poz. 154), zgodnie z którym odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie art. 644 k.c. wywiera skutek od chwili dokonania, a jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia. Odwołując się do przekonujących i obszernie wyłożonych w uzasadnieniu tego wyroku argumentów, należy jedynie potwierdzić, że takiemu rozumieniu znaczenia art. 644 k.c. nie sprzeciwia się wykładnia językowa, przemawia zaś na jego rzecz wykładnia historyczna, systemowa i funkcjonalna.
Porównywanie, przez przeciwników tego poglądu, odstąpienia z art. 644 k.c. z odstępnym (art. 396 k.c.) pomija tę zasadniczą okoliczność, że wysokość odstępnego jest z góry ściśle oznaczona. Natomiast w wypadku odstąpienia na podstawie art. 644 k.c., wynagrodzenie ma (może) być pomniejszone o kwotę, którą wykonujący zaoszczędził; jest ona w wielu wypadkach sporna, co oznacza, że w chwili złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy nie jest pewne, jaka kwota winna być zapłacona.Z przepisu art. 644 k.c. wynika, że odstępujący od umowy winien jednocześnie (wraz ze złożeniem oświadczenia) zapłacić wynagrodzenie. Ma to jednak znaczenie na przykład z punktu widzenia wymagalności, ale nie oznacza uzależnienia skuteczności oświadczenia od jednoczesnej zapłaty. Jeżeli bowiem zamawiający nie zapłaci wynagrodzenia wraz ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu, to oświadczenie wywrze skutek, a wykonującemu dzieło (roboty budowlane) będzie przysługiwało roszczenie o zapłatę wynagrodzenia. Uogólniając, jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie stanowi warunku prawnego odstąpienia od umowy na podstawie art. 644 k.c.Prawidłowość takiego sposobu rozumienia omawianego przepisu jest wyraźnie widoczna w okolicznościach niniejszej sprawy. Ustalono, że umowa została "zerwana" (tak Sąd) przez pozwaną, i to z przyczyn leżących po jej stronie (czemu dała jasno wyraz w swoim oświadczeniu ), ale wobec tego, że nie zapłaciła jednocześnie wynagrodzenia, powód miałby zostać pozbawiony roszczenia o wynagrodzenie poprzez wyłączenie zastosowania art. 644 k.c.
Niewywiązanie się z obowiązku, związanego ze skorzystaniem ze szczególnej możliwości nieskrępowanego żadnymi warunkami odstąpienia od umowy, przynosiłoby nielojalnemu kontrahentowi korzyść polegającą na niemożności domagania się przez wykonawcę zapłaty wynagrodzenia na podstawie art. 644 k.c. Konsekwencją tego byłoby postawienie wykonującego dzieło (roboty budowlane) w sytuacji znacznie mniej korzystnej, bo wymagającej wykazywania powstania szkody, ze wszystkimi jej przesłankami, podczas gdy w wypadku wynagrodzenia, ciężar wykazania tego, co zostało "oszczędzone", a zatem pomniejszać będzie należne wynagrodzenie, obciąża zamawiającego.
Taki właśnie był rezultat rozumowania przyjętego przez Sąd Apelacyjny, bowiem wszystkie negatywne skutki tego, że w trakcie wykonywania umowy zamawiający "rozmyślił się", uchybiając zasadzie dochowywania umów, w istocie okazały się obciążać tę stronę umowy, która ze swoich obowiązków się wywiązywała.
Niezależnie zatem od - pierwszorzędnych - względów jurydycznych, które przedstawiono wcześniej, także potrzeba takiego rozumienia przepisów regulujących stosunki umowne, które może wpływać na kształtowanie właściwych postaw stron stosunków gospodarczych, przemawia na rzecz przyjętego stanowiska.
To co powiedziano, oznacza, że uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 471 k.c. przez jego zastosowanie oraz naruszenia art. 644 k.c. przez błędną wykładnię, której konsekwencją było jego niezastosowanie jako prawnej podstawy roszczenia powoda. Można jeszcze tylko przypomnieć, że art. 644 k.c. ma do umowy o roboty budowlane zastosowanie "odpowiednie", a nie wprost.
Wyrok SN z dnia 19 grudnia 2002 r. II CKN 1334/00
Standard: 23398