Zwolnienie od kosztów w postępowaniu egzekucyjnym i w postępowaniu rozpoznawczym (analiza porównawcza)

Zwolnienie wierzycielki od kosztów postępowania egzekucyjnego nastąpiło na podstawie postanowienia Sądu, nie zaś w drodze rozciągnięcia na postępowanie egzekucyjne zwolnienia od kosztów sądowych, z którego korzystała w toku postępowania rozpoznawczego. Tym samym nie znajdzie zastosowania art. 771 k.p.c., który automatycznie rozszerza na postępowanie egzekucyjne pomoc przyznaną niezamożnej stronie w postępowaniu rozpoznawczym. Nie zmienia to jednak istoty zwolnienia od kosztów, które - także w przypadku udzielenia go w postępowaniu egzekucyjnym – ma analogiczną treść jak wtedy, kiedy jest kontynuacją uprawnień przyznanych w toku postępowania rozpoznawczego i służy zapewnieniu podmiotowi nie dysponującemu koniecznymi środkami majątkowymi dostępu do postępowania wykonawczego, niezależnie od tego, czy egzekucja prowadzona jest przez sąd czy przez komornika. Zwolnienie odnieść wówczas należy do kosztów egzekucyjnych (opłat egzekucyjnych i wydatków poniesionych przez komornika), pełniących rolę analogiczną do kosztów sądowych. Podzielić należy w tym zakresie stanowisko ukształtowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwały z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 153/94, OSNCP z 1995 r. Nr 3, poz. 51 i z dnia 26 września 2000 r., III CZP 25/00, OSNC z 2001 r., nr 3 poz. 35).

Jednak mimo tożsamych założeń i celu instytucji zwolnienia od kosztów funkcjonującego w postępowaniu egzekucyjnym i w postępowaniu rozpoznawczym występują pewne różnice wynikające ze specyficznych cech postępowania egzekucyjnego, w którym zasadą jest ponoszenie kosztów przez dłużnika (art. 770 k.p.c. – por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r., III CZP 22/05, OSNC 2006 r., nr 3 poz. 47) oraz z autonomicznego określenia obowiązków fiskalnych uczestników egzekucji komorniczej w przepisach ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, wreszcie z konieczności uwzględnienia specyficznej pozycji komornika jako organu egzekucyjnego. Wzajemne relacje między przepisami ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, a przepisami kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych interpretowane są jako stosunek między normami szczególnymi a ogólnymi (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 7 czerwca 2001 r., III CZP 23/01, OSNC z 2002, Nr 1 poz. 2, z dnia 25 lipca 2002 r., III CZP 45/02, OSNC z 2004 r, Nr 4, poz. 47 oraz z dnia 18 października 2001 r., III CZP 50/01, OSNC z 2002, Nr 5, poz. 59) i uprawniają do przyjęcia w kwestiach istotnych z punktu widzenia rozstrzyganego zagadnienia prawnego następującej zależności - o ile z przepisów ustawy o komornikach sądowych i egzekucji nie wynika inaczej, wierzycielowi korzystającemu ze zwolnienia od kosztów postępowania egzekucyjnego przysługują uprawnienia przewidziane w tytule IV ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Ustawa ta stanowi akt o podstawowym znaczeniu, zawierający generalne zasady kształtujące instytucję zwolnienia od kosztów sądowych (art. 1 u.k.s.c.), których brak w ustawie o komornikach sądowych i egzekucji.

Zgodnie z art. 100 u.k.s.c. strona zwolniona w całości od kosztów sądowych nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo Skarb Państwa. Ze względu na konstytucyjne znaczenie instytucji zwolnienia od kosztów sądowych jako gwarancji powszechnego dostępu do sądu także na etapie wykonania orzeczenia, przyznane uprawnienia mogą być ograniczone jedynie w drodze ustawowej, z usprawiedliwionych przyczyn i w tylko w koniecznym zakresie, co należy uwzględnić przy badaniu na ile odmiennie kształtuje się zakres uprawnień wierzyciela zwolnionego od kosztów postępowania egzekucyjnego w porównaniu z konstrukcją przewidzianą w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji jedynie w nielicznych przepisach nawiązuje do sytuacji podmiotów korzystających z takiego zwolnienia.

W art. 8 ust. 11 u.k.s.e. określa wydatki komornika z wyboru działającego poza swoim rewirem, które obciążają wierzyciela niezależnie od przysługującego mu zwolnienia od kosztów sądowych i nie są wliczane do kosztów egzekucji obciążających dłużnika. W art. 40 ust. 3 u.k.s.e. na sąd rejonowy, przy którym działa komornik, nałożony został obowiązek przekazywania komornikowi sum niezbędnych na pokrycie wydatków w sprawach osób zwolnionych w tym zakresie od kosztów sądowych. Zagadnienie finansowania wydatków zostało więc rozwiązane w ustawie o komornikach sądowych i egzekucji całościowo, ale z zachowaniem zasady wyrażonej w art. 100 ust. 1 u.k.s.c.

Ciężar pokrycia wydatków komornika spowodowanych wnioskiem uczestnika postępowania egzekucyjnego zwolnionego w tym zakresie od kosztów sądowych, został tymczasowo przerzucony na Skarb Państwa. Przepisy oznaczyły też właściwą jednostkę organizacyjną zobowiązaną do wyłożenia kosztów, której komornik zwraca je po wyegzekwowaniu od dłużnika z pierwszeństwem przed wszelkimi innymi należnościami (art. 42 ust. 1 u.k.s.e).

Obowiązki fiskalne wierzycieli w zakresie opłat egzekucyjnych są zróżnicowane w zależności od tego, czy przedmiotem egzekucji jest świadczenie pieniężne czy niepieniężne. Wierzyciel dochodzący świadczenia pieniężnego nie uiszcza przy wszczęciu egzekucji opłaty. Opłatę tę komornik ściąga od dłużnika proporcjonalnie do wysokości wyegzekwowanego świadczenia (art. 49 ust 1, 1a, 2 u.k.s.e.). Natomiast wierzyciel egzekwujący świadczenie niepieniężne zobowiązany jest do uiszczenia opłaty stałej (art. 49 a u.k.s.e.). Przez pewien okres (od dnia 28 grudnia 2007 r. do 1 czerwca 2009 r.) w art. 49a u.k.s.e. zamieszczone zostało odrębne postanowienie zwalniające Skarb Państwa z obowiązku wnoszenia tej opłaty w sprawach niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 49a ust. 3 u.k.s.e.), skorelowane wówczas z analogicznym zwolnieniem od obowiązku wnoszenia przez Skarb Państwa zaliczek (art. 40 ust. 2 u.k.s.e.) i uiszczania opłaty za dokonanie zabezpieczenia roszczenia pieniężnego w tej kategorii spraw (art. 45 ust. 2 u.k.s.e). Rozwiązanie to Trybunał Konstytucyjny uznał jednak za niezgodne z art. 64 ust. 2 Konstytucji w powoływanym przez Sąd Okręgowy wyroku z dnia 14 maja 2009 r., (K 21/08, OTK-A z 2009, nr 5, poz. 67) i wyeliminował z systemu prawnego. Niekonstytucyjność przepisu wynikała ze stworzenia możliwości przerzucenia na komornika kosztów postępowania egzekucyjnego, co Trybunał uznał za ograniczenie ochrony praw majątkowych komorników, nie znajdujące usprawiedliwienia w wykonywanej przez nich funkcji, wynikające z nieodróżniania pozycji prawnej komornika jako organu państwa (organu egzekucji sądowej) od osobistego i majątkowego statusu komornika jako określonej osoby, a przy tym niespełniające przesłanki konieczności. W drodze kolejnej nowelizacji (ustawą z dnia 22 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji – Dz.U. Nr 155, poz. 1038) do art. 49a u.k.s.e. wprowadzono z dniem 9 września 2010 r. ust 4 przewidujący obowiązek uiszczania opłaty stałej i konsekwencje jego niewykonania w sprawach o egzekucję świadczeń niepieniężnych, wszczętych na wniosek Skarbu Państwa, w tym na polecenie sądu lub prokuratora. Jest to istotne odstępstwo od zasad przewidzianych w ustawie o kosztach sądowych i egzekucji, która przewiduje ustawowe zwolnienie Skarbu Państwa od kosztów sądowych (art. 94 u.k.s.c.). Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji nie nakłada podobnych obowiązków na innych wierzycieli korzystających z ustawowego lub przyznanego przez sąd zwolnienia od kosztów egzekucyjnych.

Zestawienie powyższych przepisów świadczy o tym, że przepisy ustawy o komornikach sądowych i egzekucji poza postanowieniem zawartym w art. 8 ust. 11 i art. 48a ust. 4 u.k.s.c. nie wprowadzają ograniczeń zakresu zwolnienia od kosztów postępowania egzekucyjnego przysługującego innym podmiotom niż Skarb Państwa. Wywodzenie takiego obowiązku z faktu niezamieszczenia w przepisach ustawy o komornikach sądowych i egzekucji postanowień konkretyzujących drogę uzyskania należnej opłaty przez komornika i niewskazanie precyzyjnie podmiotu zobowiązany do jej uiszczenia nie ma uzasadnienia, a ponadto podważałoby funkcję zwolnienia od kosztów sądowych jako zabezpieczenia konstytucyjnego prawa do sądu.

Uchwała SN z dnia 15 maja 2013 r., III CZP 20/13

Standard: 22437 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 771 k.p.c. nie ujmuje zwolnienia od kosztów sądowych jako sytuacji faktycznej, w której strona jest wolna („definitywnie” – jak to określa Sąd Okręgowy) od zapłacenia kiedykolwiek jakichkolwiek kwot w związku ze wszczętym przez nią postępowaniem sądowym. Przepis ten powołuje się na zwolnienie od kosztów sądowych jako na instytucję prawa procesowego, przewidzianą w dziale II tytułu V księgi pierwszej kodeksu postępowania cywilnego. Instytucja ta nie znalazła w kodeksie postępowania cywilnego szerszego unormowania, natomiast jest przedmiotem odrębnej ustawy; chodzi o problematykę kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym i o ustawę z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 24, poz. 110 ze zm. – dalej "u.k.s.c."). Wzajemnie uzupełniający się charakter obydwu tych aktów normatywnych, wynikający wprost z treści art. 28 u.k.s.c., nakazuje traktować je jako źródło kompleksowego uregulowania problematyki kosztów sądowych w sprawach cywilnych, a w tym – problematyki zwolnienia od kosztów sądowych, a więc źródło rozstrzygające materię objętą obydwoma tymi aktami prawnymi bez względu na to, w którym z nich konkretnie określone unormowanie zostało zamieszczone.

Instytucja zwolnienia od kosztów sądowych w żadnym razie co do zasady nie obejmuje wykluczenia „raz na zawsze” ewentualności ponoszenia przez stronę zwolnioną ciężaru kosztów sądowych. O tym, co obejmują koszty sądowe, stanowi przepis art. 2 u.k.s.c., natomiast o tym, co obejmuje instytucja zwolnienia od kosztów sądowych, stanowią przepisy art. 111 § 2 in fine i art. 112 § 1 k.p.c. W świetle tych przepisów, strona zwolniona od kosztów sądowych z ustawy bądź na mocy orzeczenia sądu nie wnosi opłat sądowych, a wydatki wykłada za nią (tymczasowo ponosi) Skarb Państwa. Tymczasowe wykładanie (ponoszenie) wydatków przez Skarb Państwa jest zatem elementem instytucji zwolnienia od kosztów sądowych w rozumieniu ogólnych przepisów art. 111 § 2 in fine i art. 112 § 1 k.p.c.

Wprawdzie nie sposób nie dostrzec, że przepisy art. 39-59 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji obejmują problematykę kosztów postępowania egzekucyjnego, to jednak problematyka ta unormowana została w ustawie przy odpowiednim wykorzystaniu tych samych pojęć oraz instytucji, którymi posługuje się ustawa z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i kodeks postępowania cywilnego (opłaty, wydatki, wartość egzekwowanego roszczenia, zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd lub z mocy ustawy). Pozwala to, przy uwzględnieniu reguły przewidzianej w art. 13 § 2 k.p.c., przyjąć, że w ujęciu instytucjonalnym o wydatkach w postępowaniu egzekucyjnym jest mowa w ustawie o komornikach sądowych i egzekucji, tak jak jest w art. 2 u.k.s.c., co z kolei, przez art. 28 u.k.s.c., przy założeniu spójności całego systemu postępowania cywilnego, umożliwia rozpatrywanie zagadnień związanych z wydatkami na prowadzenie egzekucji na podstawie zasad przewidzianych w art. 111 § 2, art. 112 § 1 i art. 771 k.p.c. Nie istnieją też względy, z powodu których wykładanie wydatków na koszty postępowania miałoby w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika odbywać się, na zasadzie wyjątku, inaczej aniżeli ma to miejsce w postępowaniu rozpoznawczym, to znaczy, żeby zawsze wydatki te wykładał wierzyciel, nie zaś niekiedy Skarb Państwa. Z punktu widzenia interesu komornika – a tak kwestię tę ujmuje ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji – chodzi o to, aby komornik mógł mieć zagwarantowane źródło finansowania podejmowanych przez niego w interesie wierzyciela czynności i to w czasie zanim będzie możliwe obciążenie kosztami egzekucyjnymi dłużnika (art. 770 k.p.c.); z tego punktu widzenia jest obojętne, czy zaliczka na wydatki wpływa od wierzyciela, czy wykładana jest przez Skarb Państwa – sąd rejonowy, przy którym działa komornik (art. 40 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz § 28 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników (Dz.U. Nr 10, poz. 52 ze zm.).

Uchwała SN z dnia 26 września 2000 r., III CZP 25/00

Standard: 22436 (pełna treść orzeczenia)