Zwolnienie od kosztów postępowania egzekucyjnego

Problematyka związana ze stosowaniem art. 771 k.p.c. podejmowana była w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarówno w okresie obowiązywania rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie taksy za czynności komorników (Dz.U. Nr 62, poz.264), jak i po wejściu w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji. Sąd Najwyższy przyjmował, że zwolnienie od kosztów sądowych, z którego strona korzysta z mocy ustawy, odnosi się do opłat w postępowaniu egzekucyjnym (por. uchwałę z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 153/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 51) oraz obejmuje zwolnienie od wydatków (por. uchwałę z dnia 26 września 2000 r., III CZP 25/00, OSNC 2001, nr 3, poz. 35), na co wskazywało postanowienie § 3 ust. 1 rozporządzenia.

W uchwale z dnia 28 kwietnia 2005 r., III CZP 22/05 (OSNC 2006, nr 3, poz. 47) Sąd Najwyższy stwierdził, że zwolnienie od kosztów sądowych, przysługujące stronie w postępowaniu rozpoznawczym, rozciąga się na postępowanie egzekucyjne, bez względu na to, czy prowadzone jest ono przez sąd, czy przez komornika, z zastrzeżeniem jedynie szczególnych uregulowań ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, modyfikujących reguły funkcjonowania instytucji zwolnienia od kosztów sądowych w ramach egzekucji komorniczej.

Zwolnienie od kosztów sądowych przyznane stronie, zgodnie z art. 96, art. 100 lub art.101 u.k.s.c. lub od opłat sądowych, stosownie do art. 94 u.k.s.c., rozciąga się na postępowanie o wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia i na postępowanie egzekucyjne, na podstawie art. 771 k.p.c. Stanowi ono gwarancję, że strona nie będzie uiszczała zaliczek na wydatki i opłat, również w postępowaniu egzekucyjnym (art. 100 k.p.c.). Uprawnienie to może być ograniczone jedynie w drodze przepisu ustawy z usprawiedliwionych przyczyn i tylko w koniecznym rozmiarze.

Nałożenie na stronę obowiązku, także dotyczącego uiszczenia kosztów sądowych, musi być ustawowo przewidziane i jednoznacznie określone. Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji nie zawiera regulacji dotyczących zwolnienia od kosztów sądowych, a ewentualne modyfikacje, w odniesieniu do uprawnienia przyznanego stronie w postępowaniu rozpoznawczym, należy traktować jako uregulowania szczególne, wyłączające działanie ogólnej zasady.

Uchwała SN z dnia 26 lutego 2015 r., III CZP 96/14

Standard: 21860 (pełna treść orzeczenia)

Zwolnienie od kosztów egzekucji przyznane dłużnikowi w toku postępowania egzekucyjnego – podobnie jak zwolnienie od kosztów sądowych udzielone w postępowaniu rozpoznawczym – pozostaje bez wpływu na możliwość ściągnięcia od dłużnika opłaty egzekucyjnej należnej komornikowi za dokonaną egzekucję.

Dokonując wykładni art. 771 k.p.c., trzeba mieć na względzie, że w postępowaniu rozpoznawczym wyróżnia się kategorię kosztów sądowych będących składnikiem kosztów procesu (art. 98 i nast. k.p.c.), w postępowaniu egzekucyjnym natomiast – kategorię kosztów egzekucji będących składnikiem kosztów postępowania egzekucyjnego. Koszty sądowe obejmują opłaty sądowe i zwrot wydatków (art. 2 u.k.s.c.), natomiast koszty egzekucji mogą być kosztami egzekucji sądowej lub kosztami egzekucji komorniczej, zależnie od tego, do którego z organów należy egzekucja (art. 758 k.p.c.).

Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji nie reguluje problematyki zwolnienia od kosztów egzekucji, zawiera jedynie wzmianki nawiązujące do zwolnienia od kosztów sądowych. Przykładem takiej wzmianki jest art. 40 zdanie ostatnie u.k.s.egz., według którego sąd rejonowy, przy którym działa komornik, przekazuje komornikowi sumy niezbędne na pokrycie wydatków w sprawach innych osób zwolnionych od kosztów sądowych.

Wobec braku w ustawie o komornikach sądowych i egzekucji ogólnych regulacji określających zasady i zakres zwolnienia od kosztów egzekucji prowadzonej przez komornika, nie można generalnie wyłączyć możliwości stosowania w tej egzekucji art. 771 k.p.c. Jeśli się uwzględni literalne brzmienie tego przepisu, który rozciąga zwolnienie od kosztów sądowych na postępowanie egzekucyjne bez względu na rodzaj organu prowadzącego to postępowanie, za uzasadnione uznać należy stanowisko, że odnosi się on także do egzekucji komorniczej.

Nie stanowi argumentu na rzecz odmiennego poglądu okoliczność, że w art. 771 k.p.c. ustawodawca posłużył się pojęciem „kosztów sądowych” i zwolnienie od tych kosztów rozciągnął na postępowanie egzekucyjne. W postępowaniu egzekucyjnym występuje pojęcie „kosztów egzekucji”, które są odpowiednikiem pojęcia kosztów sądowych, wobec czego zawarte w art. 771 k.p.c. rozciągnięcie zwolnienia od kosztów sądowych należy rozumieć w ten sposób, że strona korzystająca ze zwolnienia od kosztów sądowych w postępowaniu rozpoznawczym korzysta w postępowaniu egzekucyjnym ze zwolnienia od kosztów egzekucji.

Przyjmując, że art. 771 k.p.c. dotyczy także postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika, nie można jednak nie dostrzegać, że ustawa o komornikach sądowych i egzekucji zawiera regulacje szczegółowe, które modyfikują funkcjonowanie w postępowaniu egzekucyjnym instytucji zwolnienia od kosztów. Przykładowo, według art. 40 zdanie drugie u.k.s.egz., prokurator – choć korzysta z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych (art. 111 § 1 pkt 4 k.p.c.) – musi uiścić zaliczkę na pokrycie wydatków, jeżeli wniósł o dokonanie czynności. Podobnie uregulowana została w art. 45 ust. 3 i 4 u.k.s.egz. kwestia pobierania opłat egzekucyjnych w postępowaniu zabezpieczającym. Regulacje te – jak trafnie podniesiono w doktrynie – stanowią leges speciales w stosunku do normy ogólnej wynikającej z art. 771 k.p.c., co nie oznacza jednak, że wyłączają stosowanie tego przepisu w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika. Wspomniane regulacje jedynie modyfikują reguły dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych ustanowione w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (zob. np. art. 112 § 1 k.p.c.).

W świetle powyższych rozważań za uzasadnioną uznać należy tezę, że zwolnienie od kosztów sądowych, które przysługiwało stronie w postępowaniu rozpoznawczym, rozciąga się na postępowanie egzekucyjne bez względu na to, czy organem egzekucyjnym jest sąd, czy komornik, z zastrzeżeniem jedynie szczególnych uregulowań ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, modyfikujących reguły funkcjonowania instytucji zwolnienia od kosztów w ramach egzekucji komorniczej.

Trzeba odróżnić kwestię ponoszenia kosztów sądowych w toku postępowania i ewentualnego zwolnienia strony od tych kosztów od kwestii odpowiedzialności strony za koszty procesu. W zakresie odpowiedzialności za koszty procesu obowiązują zasady wyrażone w art. 98 i nast. k.p.c. Odnosząc tak rozumianą instytucję zwolnienia od kosztów sądowych do postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika, trzeba oddzielnie rozważyć znaczenie przysługującego stronie – na podstawie art. 771 k.p.c. – zwolnienia od kosztów egzekucji w odniesieniu do wydatków i oddzielnie w odniesieniu do opłat egzekucyjnych. Jeżeli chodzi o wydatki, to nie ulega wątpliwości, że komornik nie może wezwać dłużnika zwolnionego od kosztów sądowych o uiszczenie zaliczki, w razie złożenia przez niego wniosku o dokonanie czynności połączonej z wydatkami. W takim wypadku powinien, zgodnie z art. 40 zdanie trzecie u.k.s.ezg., uzyskać sumy niezbędne na pokrycie wydatków z sądu rejonowego, chyba że zachodzi wyjątek wskazany w art. 40 zdanie drugie u.k.s.ezg. Co się zaś tyczy opłat egzekucyjnych, to przysługujące dłużnikowi zwolnienie od kosztów egzekucji pozostaje bez znaczenia z punktu widzenia opłat stałych, opłaty te bowiem uiszcza wierzyciel, po czym podlegają ściągnięciu od dłużnika w ramach jego odpowiedzialności za koszty postępowania egzekucyjnego (art. 770 k.p.c.).

W sprawach o egzekucję świadczeń pieniężnych, w których komornik pobiera opłaty stosunkowe, zasadą jest natomiast, że wierzyciel składając wniosek o wszczęcie egzekucji nie uiszcza należnej opłaty stosunkowej ani jej ułamkowej części. Za dokonaną egzekucję świadczeń pieniężnych komornik pobiera opłatę stosunkową, którą ściąga od dłużnika. Przysługujące dłużnikowi – na podstawie art. 771 k.p.c. – zwolnienie od kosztów musi przy tym pozostać bez znaczenia z punktu widzenia możliwości ściągnięcia omawianej opłaty.

Zwolnienie dłużnika od kosztów egzekucji nie może prowadzić do takiego stanu, że nie można ściągnąć od niego należnej opłaty stosunkowej, której obowiązku uiszczenia nie miał wierzyciel (art. 45 ust. 1 u.k.s.egz.).

Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie, że opłata stosunkowa należna od egzekucji świadczeń pieniężnych nie jest – co do zasady – wnoszona przez wierzyciela, a jedynie ściągana wprost od dłużnika, prowadzi do uproszczenia procedury rozliczenia kosztów egzekucji komorniczej. Zamiast obowiązku wniesienia opłaty stosunkowej przez wierzyciela, a następnie ściągnięcia jej od dłużnika celem zwrotu wierzycielowi na podstawie art. 770 zdanie pierwsze k.p.c., ustawodawca przyjął rozwiązanie, w którym dochodzi do ściągnięcia opłaty od dłużnika na rzecz komornika. Rozwiązanie takie było dopuszczalne, ponieważ w postępowaniu egzekucyjnym obowiązuje wyrażona w art. 770 k.p.c. zasada odpowiedzialności dłużnika za koszty postępowania egzekucyjnego.

Z tych względów za uzasadnioną uznać należy tezę, że przyznane w postępowaniu rozpoznawczym zwolnienie od kosztów sądowych, które, zgodnie z art. 771 k.p.c., rozciąga się na postępowanie egzekucyjne, pozostaje bez wpływu na możliwość ściągnięcia od dłużnika należnej komornikowi opłaty stosunkowej.

Kwestia możliwości wystąpienia przez stronę postępowania egzekucyjnego z wnioskiem o zwolnienie od kosztów egzekucji nie powinna budzić wątpliwości (art. 113 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), przyjmuje się bowiem powszechnie, że każda ze stron postępowania egzekucyjnego może uzyskać takie zwolnienie. Przyznane dłużnikowi w postępowaniu egzekucyjnym zwolnienie od kosztów egzekucji nie mogłoby – rzecz jasna – sięgać dalej niż zwolnienie od kosztów sądowych przyznane w postępowaniu rozpoznawczym, które z mocy art. 771 k.p.c. rozciąga się na postępowanie egzekucyjne prowadzone przez komornika. Nie mogłoby to być przy tym zwolnienie od opłat egzekucyjnych, ponieważ dłużnik w postępowaniu egzekucyjnym tych opłat nie uiszcza, lecz jest jedynie osobą, na której spoczywa ich finansowy ciężar.

Warto dodać, że w art. 49 ust. 1 u.k.s.egz., dotyczącym opłaty pobieranej w wypadku umorzenia postępowania, jest mowa o wezwaniu dłużnika do uiszczenia „należności z tytułu opłat”, nie zaś do uiszczenia opłaty. Konkludując należy dojść do wniosku, że zwolnienie od kosztów egzekucji przyznane dłużnikowi w toku postępowania egzekucyjnego również pozostaje bez wpływu na możliwość ściągnięcia od dłużnika opłaty stosunkowej należnej komornikowi za dokonaną egzekucję.

Uchwała SN z dnia 28 kwietnia 2005 r., III CZP 22/05

Standard: 21861 (pełna treść orzeczenia)