Władza sądownicza w aspekcie relacji zachodzących wewnątrz systemu

Relacje w ramach systemu władzy sądowniczej kształtowane są na świecie najczęściej w oparciu o jeden z dwóch przeciwstawnych modeli. Model skoncentrowany polega na tym, że w danym państwie konstytucja wskazuje jeden naczelny (najwyższy) organ sądowy, któremu podlegają wszystkie inne sądy. Nawet jeżeli nie jest to podległość pełna, to naczelny (najwyższy) organ sądowy rozstrzyga w sposób wiążący wszystkie istotne konstytucyjne problemy dotyczące wymiaru sprawiedliwości. Przykładem takiego rozwiązania jest system niemiecki. W świetle art. 93 ust. 1 niemieckiej ustawy zasadniczej Federalny Trybunał Konstytucyjny orzeka m.in. o formalnej i materialnej zgodności prawa federalnego lub prawa krajów związkowych z ustawą zasadniczą lub zgodności prawa krajów związkowych z prawem federalnym oraz rozstrzyga skargi konstytucyjne, które mogą być wniesione przez każdego, kto twierdzi, że doszło do naruszenia przez władze publiczne jednego z jego praw podstawowych lub praw wynikających z określonych postanowień ustawy zasadniczej. Przyjęta wykładnia tego przepisu dookreśla kluczową pozycję ustrojową tego trybunału w Niemczech. Zgodnie z art. 92 i art. 96 ust. 1 niemieckiej ustawy zasadniczej władza sądownicza sprawowana jest też przez sądy federalne i sądy krajów związkowych, a najwyższymi trybunałami w zakresie sądownictwa powszechnego, administracyjnego, finansowego, pracy i spraw socjalnych są: Trybunał Federalny, Federalny Sąd Administracyjny, Federalny Trybunał Obrachunkowy, Federalny Sąd Pracy i Federalny Sąd Socjalny (zob. Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r., tłum. B. Banaszak, A. Malicka, [w:] Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011).

Odmienne rozwiązanie, tj. model zdekoncentrowany, polega na rozdzieleniu w danym państwie zakresów właściwości najwyższych organów władzy sądowniczej i niepowierzeniu żadnemu z nich roli ostatecznego arbitra przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Przykładem realizowania takiego modelu jest system austriacki. Trybunałowi Konstytucyjnemu powierza się sądową kontrolę aktów normatywnych. Natomiast sądową kontrolę aktów administracyjnych sprawuje Trybunał Administracyjny, a Sądowi Najwyższemu powierzono nadzór nad sądami powszechnymi. W świetle art. 92 ust. 1 austriackiej konstytucji najwyższą instancją w sprawach cywilnych i karnych jest Sąd Najwyższy. Trybunał Administracyjny i senaty administracyjne w krajach związkowych zostały, zgodnie z art. 129 austriackiej konstytucji, powołane dla zapewnienia legalności administracji publicznej. Jeżeli Sąd Najwyższy albo sąd drugiej instancji ma wątpliwości co do zastosowania ustawy z powodu jej sprzeczności z Konstytucją, to kieruje do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o uchylenie takiej ustawy (art. 98 ust. 2 austriackiej konstytucji). Trybunał Konstytucyjny, na gruncie art. 140 ust. 1 austriackiej konstytucji, orzeka o sprzeczności z konstytucją ustawy federalnej lub krajowej m.in. na wniosek Sądu Najwyższego, sądu drugiej instancji, niezależnego senatu administracyjnego i Trybunału Administracyjnego (zob. Federalna Ustawa Konstytucyjna Republiki Austrii z dnia 1 października 1920 r., tłum. P. Czarny, B. Naleziński, [w:] Konstytucje państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011). W systemie austriackim przewidziano pewne wyjątki od dekoncentracji, które wynikają z konstrukcji skargi konstytucyjnej, jednak opiera się on zasadniczo na idei równoważenia naczelnych organów władzy sądowniczej.

W pierwszym modelu nacisk został położony na osiągnięcie jednolitości i spójności orzecznictwa oraz dążenie do zagwarantowania jednolitej i pełnej ochrony konstytucyjnych praw. Model drugi prowadzi natomiast do tego, że podzielenie władzy sądowniczej między kilka naczelnych organów sądowych i ich wzajemne równoważenie się chronią przed nadmiernym sędziowskim aktywizmem. Oba wskazane wyżej modele zakładają jednak, że kontrola konstytucyjności aktów prawnych oraz nadzór judykacyjny mają na celu przede wszystkim ochronę nadrzędności konstytucji i ujednolicanie orzecznictwa sądów. Nie przyjmuje się w nich natomiast, że jedynym ograniczeniem sędziowskiej niezawisłości miałby być nadzór judykacyjny sprawowany przez sądy najwyższych instancji. Wręcz przeciwnie, nadzór konstytucyjny i judykacyjny sprawowany przez naczelne organy władzy sądowniczej nie wyklucza jednoczesnego nadzoru instancyjnego, sprawowanego przez sąd wyższej instancji w toku rozpoznawania danej sprawy. Problematyka nadzoru instancyjnego nie jest tak ściśle powiązana z zasadą podziału władzy, jak kwestia nadzoru judykacyjnego. Nadzór instancyjny jest natomiast ściśle powiązany z zagadnieniem realizacji prawa do sądu.

Rozwiązania przewidziane w polskiej Konstytucji wyraźnie nawiązują do modelu zdekoncentrowanego. Hierarchiczna kontrola aktów normatywnych została w art. 188 Konstytucji powierzona Trybunałowi. Kontrolę legalności działania administracji publicznej sprawują, zgodnie z art. 184 Konstytucji, Naczelny Sąd Administracyjny i inne sądy administracyjne. Natomiast w świetle art. 183 ust. 1 Konstytucji w kompetencji Sądu Najwyższego leży nadzór judykacyjny nad sądami powszechnymi i wojskowymi.

Wyrok TK z dnia 8 listopada 2016 r., P 126/15, OTK-A 2016/89

Standard: 2666 (pełna treść orzeczenia)