Zastosowanie środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym. (art. 93a § 1 pkt. 4 k.k.; art. 93b § 5 i art. 93g k.k.)

Zgodnie z treścią przepisów art. 93b § 1 zd. 2 oraz art. 93g § 1 k.k. stopień szkodliwości społecznej czynów jest jednym z elementów nie tylko istotnych, ale wręcz decydujących o orzeczeniu środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym (klauzula proporcjonalności). Jego natężenie musi być znaczne i nie ulega wątpliwości, że warunek ten dotyczy zarówno czynów, których podejrzany się dopuścił, jak również czynów prognozowanych, których niebezpieczeństwo popełnienia determinuje konieczność zastosowania środka zabezpieczającego o charakterze izolacyjnym.

W sprawach o zastosowanie najsurowszego środka zabezpieczającego zagadnienie stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, którego dopuścił się niepoczytalny sprawca powinno być zatem kwestią kluczową dla orzekającego sądu, skoro to jego znaczny stopień stanowi jedną z niezbędnych przesłanek umieszczenia podejrzanego w zakładzie psychiatrycznym (art. 93g § 1 k.k.).

Postanowienie SN z dnia 21 listopada 2024 r., II KK 423/24

Standard: 84166 (pełna treść orzeczenia)

Art. 93g § 1-3 k.k. stanowi lex specialis względem art. 93c k.k. i zawiera zamknięty katalog przesłanek determinujących orzeczenie internacji. Dokonując wykładni tego przepisu i posługując się wnioskowaniem a contrario należy wyrazić stanowisko, że wobec sprawcy określonego w art. 93c pkt 4 k.k. nie jest dopuszczalne orzeczenie środka zabezpieczającego, o którym mowa w art. 93a § 1 pkt 4 k.k. Wobec takiego sprawcy mogą być stosowane jedynie środki zabezpieczające określone w art. 93a § 1 pkt 1-3 k.k.

Wyrok SN z dnia 9 maja 2023 r., V KK 559/22

Standard: 75638 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 93b § 3 k.k., środek zabezpieczający i sposób jego wykonywania powinien być odpowiedni do stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia, a także uwzględniać potrzeby i postępy w terapii lub terapii uzależnień. Dlatego też na mocy tego przepisu sąd może zmienić orzeczony wobec sprawcy środek zabezpieczający lub sposób jego wykonywania, jeżeli poprzednio orzeczony środek stał się nieodpowiedni lub jego wykonywanie nie jest możliwe. Takie uprawnienie sądu nie dotyczy wszystkich środków zabezpieczających określonych w art. 93a § 1 k.k. Zgodnie bowiem z art. 93b § 5 k.k., sąd orzeka pobyt w zakładzie psychiatrycznym tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.396), na mocy której gruntownie znowelizowano rozdz. X Kodeksu karnego, wskazano, że „każdy ze środków określonych w art. 93a k.k., przy zastosowaniu zasad określonych w art. 93b k.k., będzie można zastosować do każdego sprawcy określonego w art. 93c k.k., na czas określony w art. 93d k.k. Wyjątek wprowadzono jedynie w odniesieniu do najsurowszego ze środków, czyli orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym lub innym zakładzie zamkniętym, który będzie można orzec jedynie w konkretnych wypadkach” (uzasadnienie projektu ustawy, druk sejm. VII.2393, s. 33). Podkreślono, że art. 93b § 5 k.k. „zawiera zasadę gwarancyjną dotyczącą najsurowszego ze środków zabezpieczających, czyli umieszczenia w zakładzie zamkniętym.

Z uwagi na wskazane wyżej systemowe ujęcie środków zabezpieczających w projektowanych przepisach rozdziału X, przepis ten wprowadza ustawowy wyjątek od reguły pozwalającej stosować każdy środek zabezpieczający określony w art. 93a k.k. wobec każdego sprawcy określonego w art. 93c k.k. Środek izolacyjno-leczniczy, jako najsurowszy i najbardziej ograniczający prawa obywatelskie, będzie można stosować jedynie w wypadkach określonych w ustawie. Wypadki te wskazano w art. 93g k.k. (…)”. Ten ostatni przepis odnosi się tymczasem jedynie do orzekania w fazie jurysdykcyjnej postępowania karnego i rozstrzygania o głównym przedmiocie procesu.

Nie jest możliwe orzeczenie pobytu w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym w toku postępowania wykonawczego na podstawie art. 93b § 3 k.k., albowiem ustawodawca takiej możliwości nie wprowadził, a zgodnie z art. 93b § 5 k.k. wyjątkowość zastosowania środka zabezpieczającego określonego w art 93a § 1 pkt 4 k.k. uniemożliwia domniemywanie możliwości jego orzeczenia na podstawie ogólnego przepisu kompetencyjnego – art. 93b § 3 k.k., na co wskazuje również sam układ § 3 i następującego po nim § 5 w treści art. 93b k.k. (argumentum a rubrica).

Art. 93g, ściśle określa przypadki, w których Sąd może orzec środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym. Z treści tego ostatniego przepisu wynika, że Sąd orzeka ten środek zabezpieczający jedynie skazując (co przecież może nastąpić tylko w wyroku) sprawcę przestępstw popełnionych w warunkach określonych w art. 93g § 2 i § 3 k.k. lub umarzając postępowanie wobec sprawcy, co do którego umorzono postępowanie z powodu niepoczytalności. Zważywszy nadto na treść art. 93d k.k. (w powiązaniu z art. 199a § 1 k.k.w. stanowiącym, że w postępowaniu wykonawczym Sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji jest właściwy do orzekania w przedmiocie środków zabezpieczających, ale na zasadach określonych w przepisach Kodeksu karnego regulujących ich stosowanie), należy stwierdzić, że orzeczenie środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym następuje wyłącznie przy wyrokowaniu, natomiast o pozostałych środkach zabezpieczających tj. wymienionych w art. 93a § 1 pkt 1-3 k.k. sąd może orzec również na etapie postępowania wykonawczego” (postanowienie SN z dnia 14 maja 2021 r., III KK 104/21; zob. też: postanowienia SN z dnia 11 czerwca 2021 r., IV KK 227/21, oraz z dnia 7 września 2021 r., IV KK 398/21).

Postanowienie SN z dnia 27 kwietnia 2022 r., V KK 122/22

Standard: 75608 (pełna treść orzeczenia)

Sąd orzeka pobyt w zakładzie psychiatrycznym i to tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi (art. 93b § 5 k.k.) zaś Kodeks karny w art. 93g, ściśle określa przypadki, w których Sąd może orzec środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym. Z treści tego ostatniego przepisu wynika, że Sąd orzeka ten środek zabezpieczający jedynie skazując (co przecież może nastąpić tylko w wyroku) sprawcę przestępstw popełnionych w warunkach określonych w art. 93 g § 2 i § 3 k.k. lub umarzając postępowanie wobec sprawcy co do którego umorzono postępowanie z powodu niepoczytalności.

Treść art. art. 93d k.k. (w powiązaniu z art. 199a § 1 k.k.w. stanowiącym, że w postępowaniu wykonawczym Sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji jest właściwy do orzekania w przedmiocie środków zabezpieczających ale na zasadach określonych w przepisach Kodeksu karnego regulujących ich stosowanie) należy stwierdzić, że orzeczenie środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym następuje wyłącznie przy wyrokowaniu, natomiast o pozostałych środkach zabezpieczających tj. wymienionych w art. 93a § 1 pkt 1-3 k.k. sąd może orzec również na etapie postępowania wykonawczego.

Postanowienie SN z dnia 14 maja 2021 r., III KK 104/21

Standard: 55782 (pełna treść orzeczenia)

Środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym może być orzeczony wobec sprawcy niepoczytalnego, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on ponownie czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym (art. 93g k.k.). Wobec tego zarówno czyn zarzucany oskarżonemu, jak i ten, co do którego zachodzi duże prawdopodobieństwo jego popełnienia w przyszłości, musi się cechować znacznym stopniem społecznej szkodliwości.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest pogląd, że decyzję o zastosowaniu rzeczonego środka zabezpieczającego powinno poprzedzać rozważenie, jaką karę należałoby wymierzyć sprawcy za popełnienie czynu zabronionego, gdyby nie jego stan niepoczytalności (tzw. test proporcjonalności; por. m.in.: wyrok SN z dnia 5 lutego 2009 r., II KK 252/08, postanowienie SN z dnia 14 marca 2017 r., IV KK 376/16). Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku nieprzeprowadzenia wspomnianego „testu proporcjonalności” dochodzi do naruszenia art. 93b § 3 k.k. i wyrażonej w nim zasady proporcjonalności (por. w tym względzie postanowienie SN z dnia 6 marca 2019 r., V KK 61/18). Istotne jest bowiem to, czy sąd przed zastosowaniem środka zabezpieczającego na podstawie art. 93a § 1 pkt 4 k.k. ustalił, że czyn sprawcy cechuje znaczny stopień społecznej szkodliwości (art. 93b § 1 i 3 k.k.). Kluczowe znaczenie dla tych ustaleń ma treść art. 115 § 2 k.k., wskazującego na okoliczności współokreślające stopień społecznej szkodliwości czynu.

Warunkiem zastosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego jest ustalenie wysokiego prawdopodobieństwa ponownego popełnienia czynu o znacznej społecznej szkodliwości. Takie określenie przesłanek orzekania środków zabezpieczających stanowi realizację zasady proporcjonalności pozbawienia wolności do wagi popełnionego czynu (por. cytowane powyżej postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2017 r., IV KK 376/16). Trzeba przy tym podkreślić, że ustawowe zagrożenie karą nie powinno mieć wyłącznego wpływu na ocenę społecznej szkodliwości zarzuconego oskarżonemu czynu.

Jak słusznie wskazuje Sąd Najwyższy, „ocena taka powinna odnosić się ściśle do okoliczności związanych z samymi czynami - z ich stroną przedmiotową i podmiotową. W żadnym wypadku nie można z góry stwierdzić, że konkretna kategoria przestępstw może być z góry uznana za kategorię o niskim lub średnim stopniu społecznej szkodliwości. Ocena taka winna być dokonana zawsze indywidualnie w stosunku do konkretnego popełnionego przestępstwa. A zatem, o ile wysokość ustawowego zagrożenia jest pewnego rodzaju wyznacznikiem pomocnym przy ustaleniach tego stopnia, nie przesądza definitywnie o jego natężeniu” (por. postanowienie SN z dnia 6 marca 2019 r., V KK 61/18; por. także postanowienie SN z dnia 17 grudnia 2010 r., V KK 383/10).

Uzależniając dopuszczalność stosowania środka zabezpieczającego umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym od znacznego stopnia społecznej szkodliwości czynu, ustawodawca przesądził, że wobec sprawców czynów błahych czy drobnych, wobec których konieczne jest stosowanie leczenia psychiatrycznego z uwagi na względy humanitarne lub interes społeczny, tryb postępowania określa ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (por. m.in.: postanowienie SN z dnia 17 grudnia 2010 r., V KK 383/10).

Postanowienie SN z dnia 28 listopada 2019 r., III KK 416/19

Standard: 76666 (pełna treść orzeczenia)

Zastosowanie środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym uzależnione jest od stwierdzenia, że podejrzany popełnił czyn o znacznej szkodliwości społecznej w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym oraz od stwierdzenia istnienia wysokiego prawdopodobieństwa, że popełni on ponownie taki czyn.

Określanie konkretnego stopnia społecznej szkodliwości rozważanych czynów odbywa się przez pryzmat okoliczności wymienionych 115 § 2 k.k. Z przepisu tego wynika, że przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę m.in. rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu.

Postanowienie SN z dnia 7 grudnia 2018r., II KK 138/18

Standard: 20392 (pełna treść orzeczenia)

Jak wynika z art. 93 g § 1 k.k. - warunkiem zastosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego jest ustalenie wysokiego prawdopodobieństwa ponownego popełnienia czynu o znacznej społecznej szkodliwości czynu. Takie określenie przesłanek orzekania środków zabezpieczających stanowi realizację zasady proporcjonalności pozbawienia wolności do wagi popełnionego czynu. "Drobne" czy też "średnie" przestępstwo, ani też prawdopodobieństwo popełnienia nawet poważnego czynu zabronionego, które "nie jest wysokie", nie uzasadniają umieszczenia sprawcy w zamkniętym zakładzie (ultima ratio pozbawienia wolności). Dla tych wypadków, które nie spełniają powyższych warunków, a leczenie lub rehabilitacja sprawcy czynu zabronionego jest konieczna z uwagi na względy humanitarne lub interes społeczny, tryb postępowania oraz odpowiednie zakłady określa ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.

Przyjęta przez ustawodawcę zasada proporcjonalności pozbawienia wolności do wagi czynu ma na celu ograniczenie do niezbędnego minimum stosowania środków zabezpieczających polegających na internowaniu niepoczytalnego w zakładzie psychiatrycznym oraz stanowi tamę w stosowaniu umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, wobec sprawców drobnych lub nawet średnich przestępstw, chociażby uciążliwych dla otoczenia (postanowienie SN z dnia 31 maja 2016 r., IV KK 13/16).

Właśnie z uwagi na zasadę proporcjonalności pozbawienia wolności do wagi czynu Sąd, przed podjęciem decyzji o zastosowaniu środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, powinien przeprowadzić swego rodzaju test przez rozważenie, jaką - gdyby nie stan niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego - karę należałoby sprawcy, za popełnienie czynu zabronionego, wymierzyć. Tylko w przypadku, gdy nie ma wątpliwości, że właściwą karą dla takiego sprawcy (gdyby mógł ponosić odpowiedzialność karną) byłaby bezwzględna kara pozbawienia wolności, Sąd powinien podjąć decyzję o umieszczeniu go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.

W sytuacji gdyby Sąd uznał, że karą adekwatną do wagi popełnionego czynu byłaby kara o charakterze wolnościowym, stosowanie tego środka zabezpieczającego mogą uzasadniać wyłącznie szczególne okoliczności tego czynu. Na trafność tego stanowiska wskazuje regulacja zawarta w art. 93 d § 1 k.k.. Zważywszy bowiem na to, że czasu środka zabezpieczającego nie określa się z góry, jego zastosowanie może być bardziej dolegliwe niż orzeczenie kary pozbawienia wolności, której okres jest zawsze z góry oznaczony.

Sądy orzekające winny uwzględnić przesłanki określone w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.), warunkujące przyjęcie osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody (gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu swej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób).

Postanowienie SN z dnia 14 marca 2017 r., IV KK 376/16

Standard: 13183 (pełna treść orzeczenia)

Stosowanie detencji psychiatrycznej, jako środka zabezpieczającego, ma charakter bardzo istotnej ingerencji w wolność jednostki. Wymaga więc dochowania szczególnych standardów procesowych i wnikliwego rozważenia wszelkich okoliczności mających znaczenie dla oceny potrzeby i niezbędności stosowania tego środka.

Ustawodawca wskazał szereg przesłanek warunkujących orzekanie detencji psychiatrycznej jako środka zabezpieczającego. Ich spełnienie musi być oceniane na moment wydawania orzeczenia o detencji. 

Z uwagi na zasadę proporcjonalności pozbawienia wolności do wagi czynu Sąd, przed podjęciem decyzji o zastosowaniu środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, powinien przeprowadzić swego rodzaju test przez rozważenie, jaką - gdyby nie stan niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego - karę należałoby sprawcy, za popełnienie czynu zabronionego, wymierzyć. Tylko w przypadku, gdy nie ma wątpliwości, że właściwą karą dla takiego sprawcy (gdyby mógł ponosić odpowiedzialność karną) byłaby bezwzględna kara pozbawienia wolności, Sąd powinien podjąć decyzję o umieszczeniu go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.

W sytuacji gdyby Sąd uznał, że karą adekwatną do wagi popełnionego czynu byłaby kara o charakterze wolnościowym, stosowanie tego środka zabezpieczającego mogą uzasadniać wyłącznie szczególne okoliczności tego czynu.

Na trafność tego stanowiska wskazuje regulacja zawarta w art. 93d § 1 k.k. Zważywszy bowiem na to, że czasu środka zabezpieczającego nie określa się z góry, jego zastosowanie może być bardziej dolegliwe niż orzeczenie kary pozbawienia wolności, której okres jest zawsze z góry oznaczony.

Postanowienie SN z dnia 31 maja 2016 r., IV KK 13/16

Standard: 20393 (pełna treść orzeczenia)

Dla prawidłowej oceny stopnia prawdopodobieństwa popełnienia przez sprawcę ponownie czynu zabronionego o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, niezbędne jest, poza specjalistyczną opinią biegłych lekarzy psychiatrów, wypowiadających się w tej kwestii, także dokonanie analizy tego prawdopodobieństwa z uwzględnieniem dotychczasowej linii życia sprawcy, jego uprzedniej karalności oraz obecnej sytuacji życiowej, połączonej z prognozowaniem możliwości zaistnienia okoliczności i warunków sprzyjających zaprzestaniu leczenia i ewentualnością popełnienia przestępstwa. Zawężenie zaś oceny wyłącznie do oceny dokonanej przez lekarzy psychiatrów nie jest pełną oceną istniejącej prognozy, na którą – poza stanem zdrowia sprawcy – nakładają się także inne czynniki życiowe i społeczne.

Postanowienie SN z dnia 9 grudnia 2015 r., V KK 330/15

Standard: 14586 (pełna treść orzeczenia)

Z uwagi na to, iż niepoczytalność sprawcy w czasie popełnienia czynu zabronionego wyłącza winę, a tym samym sprawca nie popełnia przestępstwa i nie podlega karze, ochronę porządku prawnego przed takim sprawcą ma zapewnić możliwość stosowania środka zabezpieczającego. Wobec tego, iż umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym jest de facto pozbawieniem wolności, w art. 93 k.k. została wprowadzona zasada gwarancyjna, która stanowi, iż sąd może orzec środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego. Nadto, zastosowanie tego środka zabezpieczającego obwarowane jest szczególnymi warunkami wymienionymi w art. 94 § 1 k.k., które muszą być spełnione łącznie.

Oskarżony popełnił czyn o znacznej społecznej szkodliwości oraz zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, iż popełni taki czyn, a więc o znacznej społecznej szkodliwości, ponownie. Spełnienie tych dwóch przesłanek obligowało sąd do orzeczenia środka zabezpieczającego. Orzeczenie w tym zakresie ma charakter nie fakultatywny, a obligatoryjny.

Ustalenia i rozważania sądu co do potrzeby zastosowania środka zabezpieczającego, muszą być poprzedzone ustaleniami sądu wskazującymi na to, iż osoba, która ma zostać umieszczona w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, jest sprawcą czynu zabronionego i czynu tego dopuściła się w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 k.k.

Żaden przepis prawa nie zwalnia sądu z obowiązku ustalenia, czy czyn oskarżonego, który według opinii biegłych psychiatrów jest niepoczytalny w rozumieniu art. 31 § 1 k.k. popełnił zarzucany mu czyn. Użyte sformułowania w art. 31 § 1 k.k. „w czasie czynu” oraz w art. 414 § 1 k.p.k. „w chwili czynu” wskazują jednoznacznie, iż musi zachodzić zbieżność w czasie dwóch zaszłości, a więc czynu oskarżonego oraz jego niepoczytalności (por. postanowienie SN z 22 października 1971 r., V KRN 368/71)

Postanowienie SN z dnia 18 lutego 2009 r., IV KK 306/08

Standard: 78483 (pełna treść orzeczenia)

W uzasadnieniu postanowieniu sądu należy wskazanić: dlaczego jednak podejrzany tempore criminis był niepoczytalny, jakie dowody jednoznacznie świadczą o sprawstwie zarzuconego czynu, z czego wynika jego wysoki stopień szkodliwości, na jakich przesłankach oparte jest wysokie prawdopodobieństwo popełnienia ponownie czynu o takim stopniu szkodliwości i wreszcie, dlaczego zapobiec takiemu zachowaniu może tylko umieszczenie podejrzanego w zamkniętym zakładzie. Są to fundamentalne warunki pozbawienia człowieka wolności.

Postanowienie SN z dnia 29 listopada 2006 r., IV KK 399/06

Standard: 43339 (pełna treść orzeczenia)