Rozwód z małżonkiem transseksualnym – podstawy, skutki

Przypisana człowiekowi płeć nie ma znaczenia dla jego praw i obowiązków wobec krewnych i powinowatych, natomiast ma znaczenie dla zdolności do zawarcia związku małżeńskiego oraz dla rodzicielstwa. W związku małżeńskim mogą bowiem pozostawać tylko osoby różnej płci (art. 1 § 1 k.r.o.). Powołanie się na transseksualizm przez jednego z małżonków nie wyczerpuje znamion żadnej przesłanki unieważnienia małżeństwa (art. 151 § 1 k.r.o.) ani też nie uzasadnia ustalenia nieistnienia małżeństwa (art. 22 k.r.o.).

Wyrok wydany na podstawie art. 23 i 24 k.c. w zw. z art. 189 k.p.c. w sprawie o ustalenie przynależności do określonej płci, wywołuje skutki ex nunc, co wyraźnie stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 22 marca 1991 r., III CRN 28/91.

W aktualnym stanie prawnym, problemy wynikające z transseksualizmu jednego z małżonków, o ile spowodowały trwały i zupełny rozkład pożycia w związku małżeńskim zawartym przez taką osobę, mogą – co najwyżej – uzasadniać rozwiązanie zawartego przez nią małżeństwa przez rozwód (art. 56 k.r.o.). Małżeństwo zawierane jest przez dobrowolne złożenie oświadczenia woli, składne przez osoby identyfikujące siebie jako różniące się płcią.

Dopóki dla prawa krajowego jest ono związkiem mężczyzny i kobiety, dopóty nie można przyjmować, że ustalenie płci transseksualisty dokonane po rozwiązaniu jego małżeństwa przez rozwód, wywołuje skutek wsteczny. Także w takim przypadku ustalenie płci działa na przyszłość, a to z tej przyczyny, że osoba transseksualna realizowała się (niezależnie od towarzyszących jej uczuć) w tej roli społecznej, którą prawo przypisuje odrzucanej przez nią płci. W tej roli nie realizowała się przy tym sama, lecz z drugim człowiekiem, płci przeciwnej, a dla poczucia godności tego drugiego człowieka może nie być obojętne, czy tworzył związek z osobą tej samej, czy przeciwnej płci. Płeć determinuje status matki i ojca w ich relacjach z dzieckiem, które prawo obejmuje ochroną, choć kształtowane są naturalnie.

Ustalenie przynależności ojca albo matki dziecka do innej płci niż na to wskazuje wypełniona przez tę osobę rola w procesie poczęcia i narodzin ma zatem znaczenie dla dziecka, bo dotyczy osoby, od której przypisze się mu pochodzenie. I w tym przypadku, ewentualny wyrok uwzględniający powództwo transseksualisty o ustalenie przynależności do innej płci niż determinowana rolą społeczną, którą zrealizował przy poczęciu i narodzinach dziecka, może wywoływać skutki tylko na przyszłość, a nie wstecz, gdyż inaczej należałoby dziecku przypisać pochodzenie od dwóch kobiet, czy dwóch mężczyzn. Przy wydaniu takiego wyroku należy uwzględnić nie tylko dążenie transseksualisty do uzgodnienia przypisanej mu płci metrykalnej z psychicznym poczuciem płci, ale i okoliczności leżące po stronie dziecka, a mianowicie jego szeroko rozumianą gotowość do znalezienia się w takiej sytuacji, że w swoim rodzicu ma widzieć osobę innej płci, niż wypełniona przez tę osobę rola w procesie poczęcia i narodzin dziecka, a być może także w wychowaniu dziecka, na jakichś etapach jego życia.

Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2013 r., I CSK 146/13

Standard: 20142 (pełna treść orzeczenia)