Przymusowe leczenie odwykowe jako wyjątek od dobrowolności poddania się leczeniu

Ustawodawca kieruje się założeniem konieczności kontroli przez sąd zdolności osób uzależnionych do wyrażenia zgody w znaczeniu korzystania z wolności samostanowienia cielesnego tych osób. Przedmiotem oceny jest nie tylko jednak zdolność rozumienia tego, czy uczestnik jest w stanie pojąć charakter, znaczenie i zakres środka oraz odpowiednio określić swoją wolę. W tym zakresie ustawodawca pozostawił istotny zakres swobody (choć oczywiście nie dowolności) sądowi. W istocie zatem chodzi o fundamentalny i złożony problem dogmatyki praw podstawowych i filozofii prawa, a mianowicie dopuszczalnych ram tzw. paternalizmu prawnego, który polega na dopuszczalności orzeczenia o ograniczeniu wolności jednostki w celu „dobrego” jej zachowania względnie dla ochrony zarówno zainteresowanego („ochrony osoby przed samą sobą”), jak i osób trzecich.

Na sądzie podejmującym decyzję o ograniczeniu wolności spoczywa obowiązek uczynienia każdorazowo koniecznych ustaleń faktycznych, w co do zastosowania wchodzących w rachubę norm i wartości – uwzględnienie ważenia kolidujących dóbr i wartości. Nie można zapominać, że chodzi o wolność moralnie zaangażowaną, która uzasadnia w przypadkach zachowań sprzecznych z tym założeniem jej ograniczenie.

Instrument przyznany sądowi polegający na kompetencji rozstrzygania o obowiązku skierowania na przymusowe leczenie osoby uzależnionej nie może być rzecz jasna nadużywany. Powinien być stosowany z uwzględnieniem zasady proporcjonalności. Sąd powinien każdorazowo dokonać odpowiednich ustaleń co do zaistnienia przesłanek wskazanych w art. 24 ustawy oraz rozstrzygnąć, czy stanowią one w okolicznościach rozpoznawanej sprawy wystarczającą i konieczną zarazem podstawę do skierowania osoby uzależnionej na leczenie odwykowe zgodnie z art. 26. Sąd dysponuje w tym zakresie oczywiście istotnym zakresem uznaniowości, choć tak jak w każdym innym przypadku rozstrzygnięcie nie może być dowolne i musi opierać się na obiektywnych przesłankach, stwierdzonych jako spełnione w toku postępowania. Przede wszystkim, jeżeli sąd nie wykracza poza ramy wyznaczone zasadą proporcjonalności, wówczas nie ma podstaw do stwierdzenia, iż doszło do nadużycia przyznanej sądowi kompetencji.

Postanowienie SN z dnia 2 lipca 2024 r., II CSKP 1322/22

Standard: 88550 (pełna treść orzeczenia)

Każda osoba może swobodnie decydować o swoim zdrowiu i postępowaniu, także jeśli ono wpływa destrukcyjnie na jej stan zdrowia. Wkroczenie w tę sferę prywatności przez organy publiczne władczymi środkami jest uzasadnione wtedy, gdy stan zdrowia pewnej osoby ma negatywny wpływ na innych ludzi w jej otoczeniu.

Z punktu widzenia normatywnego stosowanie przymusowego leczenia osób uzależnionych od alkoholu leży przede wszystkim w interesie społecznym i ma służyć usunięcia zagrożenia ze strony takich osób w sferze życia rodzinnego i społecznego. Założenie to realizuje regulacja w przytoczonym przez Sądy meriti art. 24 u.w.t.p.a., w świetle którego nie samo tylko uzależnienie od alkoholu uzasadnia objęcie uzależnionego przymusem leczenia, lecz nadto stwierdzenie, że osoba ta swoim postępowaniem, pozostającym w związku z uzależnieniem, powoduje rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchyla się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny albo systematycznie zakłóca spokój lub porządek publiczny.

Zobowiązanie, o którym mowa w art. 26 ust. 1 w związku z art. 24 u.w.t.p.a. ma charakter wyjątku od zasady dobrowolności leczenia, co oznacza, że przesłanki zastosowania tego przepisu muszą być wykładane ściśle i stosowane po wnikliwym zbadaniu okoliczności konkretnego przypadku, czego wymaga ochrona wolności i godności osobistej osób uzależnionych.

Jest to tym bardziej konieczne, gdy wniosek uprawnionego podmiotu zmierza do zastosowania leczenia stacjonarnego, gdyż prowadzi ono do istotnego ograniczenia wolności osoby, która zostanie mu poddana.

Postanowienie SN z dnia 24 stycznia 2024 r., II CSKP 873/23

Standard: 88544 (pełna treść orzeczenia)