Ustanowienie służebności przesyłu na prawie wieczystego użytkowania

Służebność przesyłu może zostać ustanowiona na prawie użytkowania wieczystego, jeżeli urządzenia przesyłowe nie znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste. – art. 305 (1) k.c.

Przedsięwzięcia większych rozmiarów, w tym budowa sieci przesyłowych powstających w ramach tzw. inwestycji liniowych wymaga stabilnego tytułu do całej infrastruktury tworzącej sieć, gdyż poszczególne jej fragmenty nie mogą być dowolnie przesuwane w przestrzeni w razie utraty tytułu do ich posadowienia na niektórych nieruchomościach. Utrata tytułu do korzystania z niektórych nieruchomości zabudowanych siecią przesyłową (np. w związku z wygaśnięciem prawa, ze względu na które powstała) i poszukiwanie dla tego fragmentu sieci nowej lokalizacji oczywiście nie może pozostać obojętne, jeśli nie dla całej infrastruktury wybudowanej w ramach jednego zadania inwestycyjnego na podstawie konkretnego pozwolenia, to przynajmniej dla jakiegoś znacznego jej fragmentu, ale też dla innych nieruchomości, do korzystania z których inwestor pozyskał w tym celu tytuł.

Obciążenie ograniczonym prawem rzeczowym nie nieruchomości (skuteczne bez limitu czasowego wobec każdego, komu na tej nieruchomości przysługują lub będą przysługiwać prawo własności, użytkowania wieczystego czy ograniczone prawa rzeczowe), lecz - z założenia terminowego - użytkowania wieczystego musi zagrażać niestabilnością obciążenia, które nie może trwać dłużej niż prawo, na którym je ustanowiono. Obciążenia użytkowania wieczystego nie przenoszą się automatycznie na nieruchomość po jego wygaśnięciu (poza zbyciem prawa własności na rzecz użytkownika wieczystego - art. 32 ust. 1 i 2 u.g.n.), a to wymusi potrzebę ponownego regulowania tytułów prawnych do korzystania z nieruchomości przez właściciela nieruchomości dotąd uprawnionej według przepisów o służebnościach gruntowych lub przez przedsiębiorcę, na rzecz którego ustanowiono wygasłą służebność przesyłu. Stan faktyczny ukształtowany ze względu na wcześniej istniejące obciążenie, które - mimo formalnego obciążenia użytkowania wieczystego - wiąże się przecież z określonym sposobem korzystania z rzeczy i wpływaniem przez to na jej właściwości fizyczne może spowodować, że Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego jako właściciel nieruchomości mającej być obciążoną będzie zmuszony pogodzić się z konkretnym zakresem i treścią obciążenia, tożsamą z tą, na którą przystał wcześniej użytkownik wieczysty.

W uchwale z 16 maja 2017 r., III CZP 101/16, Sąd Najwyższy wyjaśnił jednak, że posadowienie urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitego funduszu własności państwowej na gruncie stanowiącym własność Skarbu Państwa, które w następstwie przekształceń własnościowych na początku lat 90 ubiegłego wieku stało się z mocy prawa ich właścicielem, ale nie nabyło praw do tego gruntu, gdyż inny podmiot stał się z mocy prawa jego właścicielem albo użytkownikiem wieczystym, doprowadziło do powstania sytuacji faktycznej rodzącej skutki prawne w relacjach między właścicielem nieruchomości a przedsiębiorcą przesyłowym.

Zainstalowanie urządzeń przesyłowych nastąpiło na nieruchomości, zatem w wyniku przekształceń własnościowych stało się jej ograniczeniem i obciążeniem odnoszonym się do prawa własności. W związku z tym podmiot, w stosunku do którego użytkowanie wieczyste powstało z mocy prawa lub na podstawie urnowy zawartej z właścicielem i konstytutywnego wpisu do księgi wieczystej nabył to prawo z istniejącym ograniczeniem na nieruchomości. Taki użytkownik wieczysty ma obowiązek trwałego znoszenia stanu ukształtowanego położeniem zainstalowanych na gruncie urządzeń przesyłowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa przesyłowego i czynności niezbędnych do zapewnienia prawidłowej ich eksploatacji. Istniejące w chwili powstania użytkowania wieczystego ograniczenia i obciążenia dotyczące prawa własności nieruchomości mają bezpośredni wpływ na sposób i zakres wykonywania użytkowania wieczystego. W efekcie użytkowanie wieczyste nie może kolidować z obciążeniami nieruchomości, które powstały przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste.

W uchwale tej Sąd Najwyższy wyjaśnił ponadto, że użytkownik wieczysty nie może skutecznie żądać ustanowienia służebności przesyłu z obciążeniem ustanowionego na jego rzecz prawa, jeżeli urządzenia przesyłowe - zainstalowane przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności państwowej - znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste. Podobne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w postanowieniach z 7 lipca 2017 r., V CSK 598/16 i V CSK 474/16.

Postanowienie SN z dnia 15 marca 2018 r., III CZP 112/17

Standard: 19142 (pełna treść orzeczenia)

Problem, czy dopuszczalne jest, w świetle art. 305 [1] i n. k.c., ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego budzi kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Większość komentatorów opowiada się za pozytywną odpowiedzią a w judykaturze dominującym poglądem jest dopuszczalność ustanowienia służebności na prawie wieczystego użytkowania.

Odnotować też trzeba stanowisko przeciwne najpełniej zaprezentowane w przytoczonym przez Sąd drugiej instancji postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2014 r., III CSK 174/13.

Wątpliwości zostały usunięte uchwałą siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2017 r., III CZP 101/16 (Biul. SN 2017/5/10 – 11), w której wyraził pogląd, że służebność przesyłu może być ustanowiona na prawie użytkowania wieczystego, lecz użytkownik wieczysty nie może skutecznie żądać ustanowienia takiej służebności, jeżeli urządzenia przesyłowe, zainstalowane przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności państwowej, znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste.

Punktem wyjścia do rozważań była analiza uprawnień użytkownika wieczystego określonych w art. 233 k.c. prowadząca do wniosku, że zważywszy na podobieństwa tego przepisu do art. 140 k.c. i elementy konstrukcyjne użytkowania wieczystego, nie budzi wątpliwości dopuszczalność odpowiedniego stosowania do tej instytucji, w sprawach nieuregulowanych, przepisów o prawie własności.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że prawo użytkownika wieczystego do rozporządzania obejmuje także prawo do obciążenia użytkowania wieczystego ograniczonymi prawami rzeczowymi, a byt tych obciążeń jest ściśle związany z bytem użytkowania wieczystego (art. 241 k.c.). Ustawodawca zakłada możliwość istnienia służebności na tym prawie, co wyraził w art. 84 ust. 3 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o postępowaniu kompensacyjnym w podmiotach o szczególnym znaczeniu dla polskiego przemysłu stoczniowego (j.t. Dz. U. z 2016 r., poz. 592), a w poprzednio obowiązującym stanie prawnym w ustawie z dnia 14 lipca 1961 r. o terenach w miastach i osiedlach przewidziana była możliwość obciążenia tego prawa innym, niż hipoteka ograniczonym prawem rzeczowy. Również księga wieczysta została tak ukształtowana, by w przypadku nieruchomości gruntowej oddanej w użytkowanie wieczyste możliwe było dokonanie tego wpisu w dziale III księgi (§ 42 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbioru dokumentów, Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm.).

W ocenie Sądu Najwyższego nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego terminowość tego prawa, bo użytkowanie wieczyste jest prawem trwałym ustanawianym na 99 lat, zaś właściciel jest ograniczony w rozporządzaniu rzeczą, bo może sprzedać nieruchomość tylko użytkownikowi, a wtedy obciążenia nie wygasają. Nie prowadzi też ono do powstania trudności w ocenie pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych, bo istniejące na nieruchomości lub powstające z mocy prawa, względnie inne znane użytkownikowi prawa przed oddaniem w użytkowanie, są wobec niego skuteczne i obejmuje nieruchomość z istniejącymi ograniczeniami.

Nie wyłącza możliwości ustanowienia treść art. 285 § 1 k.c. i art. 305[1] k.c., które jako przedmiot służebności wskazują nieruchomość ale nie precyzują one pojęcia „nieruchomości” a miarodajne jest znaczenie nieruchomości z uwzględnieniem granic prawa do gruntu (art. 143 k.c.). Sąd Najwyższy uznał, że ustanowienie służebności dopuszczalne jest wtedy, gdy urządzenia zostały posadowione już po ustanowieniu użytkowania albo gdy przedsiębiorca dopiero zamierza je posadowić. Sąd Najwyższy orzekający w niniejszej sprawie podziela pogląd prawny wyrażony w cytowanej uchwale.

Obciążeniu prawa wieczystego użytkowania służebnością przesyłu nie stoi także na przeszkodzie zasada numerus clausus praw rzeczowych, zgodnie z którą niedopuszczalne jest ustanawianie praw rzeczowych spoza katalogu tych praw unormowanego ustawowo albo nadawanie im treści odbiegającej od ustawowego modelu poszczególnych praw rzeczowych.

Służebność przesyłu należy do ustawowego katalogu ograniczonych praw rzeczowych, a spór dotyczy tylko przedmiotu obciążenia. Nie sprzeciwia się to istocie służebności przesyłu skoro służebność obciąża wprawdzie prawo wieczystego użytkowania, ale jej wykonywanie dotyczy już nieruchomości a nie prawa. To wieczysty użytkownik, któremu przysługuje wyłączne prawo do korzystania z nieruchomości zostaje ograniczony w tym prawie stosownie do treści służebności, a nie właściciel, którego prawo do korzystania z nieruchomości zostało wyłączone, wobec czego ograniczone w żaden sposób być nie może (postanowienie SN z dnia 20 kwietnia 2016 r., V CSK 523/15).

Nie można podzielić poglądu Sądu drugiej instancji, że treść art. 233 k.c. nie przemawia za dopuszczalnością ustanowienia służebności przesyłu na prawie wieczystego użytkowania, bo z uwagi na cel jego ustanowienia określony w umowie, wzniesienie na niej urządzenia przesyłowego przekracza granice określonego korzystania z gruntu. Czym innym jest bowiem cel oddania nieruchomości w wieczyste użytkowanie, a czym innym wzniesienie urządzenia przesyłowego przez osobę trzecią.

Ustanowienie służebności ma na celu przede wszystkim uregulowanie relacji pomiędzy przedsiębiorcą przesyłowym a użytkownikiem wieczystym wyłącznie uprawnionym do korzystania z gruntu, na którym posadowione są urządzenia przesyłowe. Prawo do korzystania z rzeczy dotyczy nieruchomości i jest skuteczne erga omnes, a więc dotyczy także właściciela. Prawo to obejmuje nadto wyłączne uprawnienie użytkownika w stosunkach z osobami trzecimi, wobec których zajmuje pozycję właściciela. Właściciel wyzbywa się w tym zakresie swoich uprawnień dotyczących nieruchomości na rzecz użytkownika wieczystego. Ponadto rozporządzanie prawem wieczystego użytkowania obejmuje wszystkie czynności prawne, których bezpośrednim skutkiem jest zbycie lub obciążenie tego prawa (postanowienie SN z dnia 29 stycznia 2016 r., II CSK 87/15).

Reasumując, dopuszczalne jest ustanowienie służebności przesyłu na prawie wieczystego użytkowania, a legitymacja czynna przysługuje zarówno wieczystemu użytkownikowi, jak i przedsiębiorcy przesyłowemu.

Postanowienie SN z dnia 14 września 2017 r., V CSK 500/16

Standard: 10874 (pełna treść orzeczenia)