Zakres kontroli sądu opiekuńczego przyjęcia i przebywania w szpitalu osoby chorej psychicznie

Sąd powinien dokonać całościowej oceny zasadności przyjęcia do szpitala bez zgody. W pewnych przypadkach obowiązek ten może wiązać się z potrzebą weryfikacji obu jurydycznych wariantów takiego przyjęcia, unormowanych w art. 23 i art. 24 u.o.z.p. Zarówno dynamika stanu zdrowia psychicznego pacjenta, jak i postępy czynności diagnostycznych mogą bowiem spowodować potrzebę zmiany pierwotnie wskazywanej podstawy hospitalizacji. Zasadniczo takiej zmianie okoliczności powinno towarzyszyć stosowne zawiadomienie ze strony szpitala psychiatrycznego. Jednak również w razie braku zawiadomienia Sąd opiekuńczy, niezwiązany wskazywaną mu podstawą hospitalizacji, nie powinien pozostać bierny, w szczególności jeśli z materiału sprawy wynika, że pacjent kontynuuje pobyt w szpitalu psychiatrycznym po upływie dopuszczalnego okresu obserwacji albo podejmowane są względem niego przymusowo czynności lecznicze wykluczone w razie wyłącznie obserwacyjnego celu hospitalizacji. W analizowanym przypadku „istotą sprawy” pozostawało zatem zbadanie również przesłanek zastosowania art. 23 u.o.z.p., a niepodjęcie w tym kierunku czynności postępowania dowodowego oraz dokonania oceny prawnej uzasadniało zastosowanie art. 386 § 4 in fine k.p.c.

Postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2019 r., V CZ 29/19

Standard: 84776 (pełna treść orzeczenia)

Sąd rozpoznający sprawę w przedmiocie przyjęcia osoby, o której mowa w art. 23 i 24 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 546), do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody, nie jest związany podstawą prawną przyjęcia wskazaną w zawiadomieniu kierownika szpitala.

Ograniczenie kognicji sądu jest co do zasady możliwe, lecz wymaga wyraźnej podstawy prawnej. Przepisy art. 25 i 27 u.o.z.p. nie ograniczają jej, a ustawa nie zawiera przepisu stwierdzającego, że sąd opiekuńczy bada podstawę prawną przyjęcia do szpitala bez zgody pacjenta, która została wskazana w zawiadomieniu kierownika placówki. Ograniczenie kognicji sądu w drodze wykładni rozszerzającej byłoby sprzeczne z prawem do sądu gwarantowanym w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Postępowanie w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby bez jej zgody ma podstawę materialnoprawną w art. 22-24 u.o.z.p. Różnice w przyjęciu do szpitala na podstawie art. 23 i 24, na które zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 lipca 2015 r., I CSK 52/14 (nie publ.), dotyczą zarówno przesłanek przyjęcia pacjenta, jak i uprawnień szpitala w stosunku do niego, w zależności od podstawy, na jakiej został przymusowo hospitalizowany. Na podstawie art. 23 ust. 1 u.o.z.p. przyjmowana jest osoba zdiagnozowana jaka chora psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. Czas jej pobytu w szpitalu nie jest ograniczony ustawowo i może być ona również poddana przymusowo postępowaniu leczniczemu (art. 33 ust. 1-3 u.o.z.p.). Artykuł 24 ust. 1 u.o.z.p. uprawnia natomiast do przyjęcia osoby z zaburzeniami psychicznymi, której dotychczasowe postępowanie świadczy o tym, że zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, lecz zachodzą wątpliwości, czy jest chora psychicznie. W tym wypadku okres hospitalizacji nie może przekroczyć 10 dni (art. 24 ust. 2 u.o.z.p.) i w tym czasie nie jest dopuszczalne prowadzenie przymusowego leczenia na podstawie art. 33 ust. 1-4 u.o.z.p., ponieważ pobyt w szpitalu ma służyć przede wszystkim celom diagnostycznym. Możliwe jest jedynie stosowanie przymusu bezpośredniego i przymusowe podanie leków w okolicznościach przewidzianych w art. 18 u.o.z.p.

Osobą z zaburzeniami psychicznymi jest zarówno osoba, o której mowa w art. 23 u.o.z.p., jak i w art. 24 u.o.z.p., z tym że w drugim wypadku charakter tych zaburzeń - wobec wątpliwości, czy mogą być kwalifikowane jako choroba psychiczna - ma ulec wyjaśnieniu w czasie pobytu w szpitalu. Ze względu na niemożność definitywnego stwierdzenia na etapie badania wstępnego charakteru zaburzeń psychicznych, dopuszczalna jest zmiana podstawy prawnej dokonanego już przyjęcia (zob. postanowienie SN z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11).

Dla obu możliwych podstaw prawnych przyjęcia osoby do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody ustawa przewiduje taki sam tryb postępowania przed sądem opiekuńczym, który art. 25 u.o.z.p. określa jako postępowanie dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby wymienionej w art. 22-24 u.o.z.p.

Nałożenie na kierownika szpitala psychiatrycznego określonego w art. 24 ust. 3 u.o.z.p. obowiązku zawiadomienia sądu opiekuńczego o przyjęciu do szpitala osoby chorej psychicznie lub wskazanej w art. 24 ust. 1 bez jej zgody, na podstawie którego sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie przewidziane w art. 25 u.o.z.p., stanowi jedynie uściślenie i uszczegółowienie ogólnego obowiązku zawiadomienia tego sądu o zdarzeniu uzasadniającym wszczęcie z urzędu postępowania opiekuńczego, który dotyczy każdego, zgodnie z art. 572 § 1 k.p.c. (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2015 r., V CZ 89/14).

Celem postępowania sądu opiekuńczego wszczętego na podstawie art. 25 u.o.z.p. jest kontrola legalności przyjęcia i przebywania w szpitalu osoby, która nie wyraziła na to zgody.

Przy dokonywaniu wykładni art. 25 u.o.z.p., w związku z potrzebą udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy ta sądowa kontrola legalności ogranicza się jedynie do wskazanej w zawiadomieniu podstawy przyjęcia do szpitala, trzeba mieć na względzie zasadniczą funkcję tego przepisu, tj. przede wszystkim ochronę chorego, ale także osób trzecich przed zagrożeniem wynikającym z jego zachowań mających podłoże chorobowe. Funkcją kontroli sądowej w sprawach o przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym jest strzeżenie, aby umieszczenie osoby w szpitalu psychiatrycznej bez jej zgody następowało jedynie wtedy, gdy spełnione zostały przesłanki ustawowe.

Możliwość umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo bez jej zgody na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego (art. 22-29 u.o.z.p.) stanowi wyraz realizacji obowiązku państwa ochrony tych osób z poszanowaniem ich praw i wolności, chronionych na podstawie Konstytucji oraz na podstawie norm prawa międzynarodowego. Nakłada to na sąd obowiązek takiej wykładni przepisów ustawy, która uwzględnia cel i zamiar ustawodawcy oraz wyjątkowy charakter przyjętej regulacji, polegający na odstępstwie od zasady nieskrępowanej możliwości samodzielnej oceny przez każdą osobę potrzeby i rodzaju oraz metod postępowania leczniczego.

Wydane orzeczenie powinno służyć dobru i interesowi osoby, której postępowanie dotyczy (zob.m.in. uchwała SN z dnia 6 lutego 1996 r., III CZP 6/96, oraz postanowienia SN z dnia 22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09, z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 234/10 i z dnia 15 czerwca 2011 r., V CSK 390/10, a także wyroki SN z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 483/10 i z dnia 9 lipca 2015 r., I CSK 524/14).

Rozważając wybór takiej interpretacji art. 25 u.o.z.p., która respektuje zagwarantowane przez ustawę prawa chorego, a jednocześnie umożliwia posłużenie się regulacjami ustawowymi wymuszającymi dla jego dobra hospitalizację, gdy zachodzą do tego faktyczne i prawne podstawy, należy opowiedzieć się za stanowiskiem, że sąd kontrolując przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby wymienionej w art. 23 i 24 u.o.z.p. bez jej zgody, nie jest związany wskazaną w zawiadomieniu kierownika szpitala podstawą prawną przyjęcia. Zapewnia ono dostateczną barierę przed pochopnym przyjmowaniem osób bez ich zgody do szpitala psychiatrycznego i gwarantuje natychmiastowe wypisanie ze szpitala, jeżeli pobyt jest oczywiście bezzasadny.

W sprawach toczących się na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, które są rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym, jej przepisy oraz przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania w sprawach przyjęcia i wypisania ze szpitala psychiatrycznego (Dz.U. z 2012 r., poz. 854) nakazują lekarzowi decydującemu o przyjęciu oraz kierownikowi placówki podanie podstawy prawnej przyjęcia.

W sytuacji, w której oceny podstawy prawnej dokonują osoby niebędące z reguły prawnikami, trudno przyjąć, że jest ona wyłączona spod kontroli sądu.

Niezależnie od tego, jak podnosi się w orzecznictwie (zob. postanowienie SN z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11), ani lekarz przyjmujący, ani kierownik szpitala nie są w stanie w każdym przypadku wskazać prawidłowej podstawy prawnej przyjęcia, tj. art. 23 lub 24 u.o.z.p.

O przyjęciu do szpitala w obu przypadkach postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności, po zbadaniu pacjenta i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa. Decyzja zapada zatem w dniu przybycia pacjenta do szpitala i wymaga zatwierdzenia przyjęcia przez ordynatora w ciągu 48 godzin od przyjęcia, to zaś powoduje, że w tak krótkim czasie może być niemożliwe kategoryczne stwierdzenie, jaki charakter mają zaburzenia psychiczne u pacjenta i dopiero dalsza obserwacja umożliwia ich prawidłowe zakwalifikowanie i wskazanie prawidłowej podstawy przyjęcia. Jest tak zwłaszcza w przypadku przyjęcia na podstawie art. 24 ust. 1 u.o.z.p., którego cechą konstrukcyjną jest niepewność diagnozy, podlegającej weryfikacji podczas obserwacji.

Ustawodawca przesądził, że na podstawie art. 23 ust. 1 u.o.z.p. może być przyjęta wyłącznie osoba chora psychicznie, co jest możliwe do stwierdzenia w razie wcześniejszego zdiagnozowania u osoby przyjmowanej zaburzeń psychotycznych, lub gdy obraz kliniczny jest ewidentny i został stwierdzony w badaniu wykonanym przy przyjęciu do szpitala.

Uchwała SN z dnia 8 listopada 2016 r., III CZP 66/16

Standard: 18866 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy