Umieszczenie dziecka poza rodziną w innym państwie członkowskim (art. 56 rozp.)

Orzeczenie sądu jednego państwa członkowskiego przewidujące umieszczenie dziecka w zamkniętej placówce opiekuńczo-wychowawczej położonej w innym państwie członkowskim, wiążące się z pozbawieniem wolności na określony czas w celu ochrony tego dziecka, wchodzi w materialny zakres zastosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000.

Zgoda, o której mowa w art. 56 ust. 2 rozporządzenia nr 2201/2003, powinna zostać udzielona – przed wydaniem orzeczenia o umieszczeniu dziecka poza rodziną – przez właściwy organ prawa publicznego. Nie wystarczy, by zgodę wyraziła placówka, w której dziecko ma zostać umieszczone. W okolicznościach takich jak w sprawie głównej, gdy sąd państwa członkowskiego, który zarządził umieszczenie dziecka w placówce, ma wątpliwości, czy w wezwanym państwie członkowskim zgoda została udzielona w sposób ważny – gdyż nie było możliwe ustalenie w sposób pewny, jaki organ jest w tym ostatnim państwie właściwy – usunięcie braku jest możliwe w celu zapewnienia, że wymóg uzyskania zgody z art. 56 rozporządzenia nr 2201/2003 był w pełni przestrzegany.

Wykładni rozporządzenia nr 2201/2003 należy dokonywać w ten sposób, że orzeczenie sądu państwa członkowskiego nakazujące przymusowe umieszczenie dziecka w zamkniętej placówce położonej w innym państwie członkowskim powinno – zanim zostanie wykonane w wezwanym państwie członkowskim – uzyskać stwierdzenie wykonalności w tym państwie członkowskim. Aby nie pozbawiać rozporządzenia jego skuteczności (effet utile), orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego dotyczące wniosku o stwierdzenie wykonalności powinno być wydane szczególnie szybko, a środki zaskarżenia wnoszone na takie orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego nie mogą mieć skutku zawieszającego.

Jeżeli zgoda w trybie art. 56 ust. 2 rozporządzenia nr 2201/2003 na umieszczenie dziecka poza rodziną została wydana na określony czas, nie ma ona zastosowania do orzeczeń przedłużających ten okres umieszczenia. W takich okolicznościach należy wystąpić o nową zgodę. Orzeczenie o umieszczeniu dziecka poza rodziną wydane w jednym państwie członkowskim i którego wykonalność stwierdzono w innym państwie członkowskim może być wykonywane w tym ostatnim państwie członkowskim jedynie przez okres wskazany w orzeczeniu o umieszczeniu dziecka poza rodziną.

Art. 56 rozporządzenia wprost wymienia umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej w innym państwie członkowskim. Oczywiście art. 1 ust. 2 lit. d) oraz art. 56 rozporządzenia nie zawierają wyraźnego odniesienia do orzeczeń sądów jednego państwa o umieszczeniu dziecka w placówce w innym państwie członkowskim, gdy takie umieszczenie obejmuje pewien okres pozbawienia wolności w celach terapeutycznych i wychowawczych. Okoliczność ta nie może jednak wyłączyć tych orzeczeń z zakresu zastosowania rozporządzenia. Wyliczenie zawarte w art. 1 ust. 2 rozporządzenia nie jest wyczerpujące i że ma charakter przykładowy, na co wskazuje użycie wyrażenia „w szczególności”.

Wyłączenia z zakresu zastosowania rozporządzenia są przewidziane w jego art. 1 ust. 3. W pkt g) przepis ten wprowadza wyłączenie z zakresu zastosowania rozporządzenia jedynie w odniesieniu do „środków podejmowanych w wyniku przestępstw popełnionych przez dzieci” i w konsekwencji do środków związanych z przymusowym pobytem dziecka, stanowiącym karę za popełnienie przestępstwa. Wynika stąd, że umieszczenie w placówce połączone ze środkami polegającymi na pozbawieniu wolności wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia, jeżeli umieszczenie to zostało zarządzone w celu ochrony dziecka, a nie jego ukarania.

W art. 56 ust. 1 rozporządzenia wskazano, iż istnieje obowiązek skonsultowania się z organem centralnym państwa wezwanego lub z innym właściwym organem w tym państwie członkowskim, jeżeli w tym państwie członkowskim wymagana jest interwencja organu publicznego w sprawach krajowych dotyczących umieszczenia dziecka poza rodziną. Jeżeli interwencja taka nie jest wymagana, na podstawie art. 56 ust. 4 rozporządzenia organ właściwy ma obowiązek powiadomienia o tym organu centralnego państwa wezwanego lub innego właściwego organu tego państwa członkowskiego.

Zgodnie z art. 56 ust. 2 rozporządzenia orzeczenie o umieszczeniu dziecka w innym państwie członkowskim może zostać wydane jedynie w sytuacji, gdy „właściwy organ” państwa wezwanego wyraził zgodę na takie umieszczenie.

Ze sformułowania „organ centralny lub inny właściwy organ” zawartego w art. 56 ust. 1 rozporządzenia wynika, że organ centralny może być organem właściwym. Pojęcie organu właściwego z art. 56 ust. 2 rozporządzenia oznacza więc bądź „organ centralny”, bądź każdy „inny organ właściwy” w rozumieniu art. 56 ust. 1. Wynika stąd, że art. 56 rozporządzenia pozwala na wprowadzenie w tej dziedzinie zdecentralizowanego systemu obejmującego większą liczbę organów właściwych.

Artykuł 56 rozporządzenia należy odczytywać w związku z art. 53–55 tego aktu. I tak, art. 53 rozporządzenia przewiduje wyznaczenie przez każde państwo członkowskie organu centralnego, który pomaga w stosowaniu rozporządzenia, oraz określa jego właściwość miejscową i rzeczową. Artykuł 54 tego aktu wymienia ogólne zadania organów centralnych i wskazuje, że podejmują one środki w celu poprawy stosowania rozporządzenia.

Artykuł 55 rozporządzenia stanowi, że organy centralne, na wniosek organu centralnego innego państwa członkowskiego albo podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, współpracują w określonych sprawach, aby osiągnąć cele rozporządzenia. Na podstawie art. 55 pkt d) organy centralne podejmują, bezpośrednio lub za pośrednictwem organów publicznych lub innych podmiotów, wszelkie odpowiednie czynności, by dostarczyć informacje i pomoc, które są niezbędne sądom w celu zastosowania art. 56 rozporządzenia.

Poza obowiązkami wymienionymi w art. 53–56 rozporządzenia państwa członkowskie dysponują też uprawnieniami dyskrecjonalnymi co do mechanizmu wyrażania zgody. Artykuł 56 ust. 3 rozporządzenia przewiduje bowiem wprost, że do procedur dotyczących uzyskania zgody stosuje się przepisy prawa krajowego państwa wezwanego.

Artykuł 56 ust. 2 rozporządzenia ma na celu z jednej strony umożliwienie właściwym organom państwa wezwanego udzielenia lub odmowy udzielenia zgody na ewentualne przyjęcie dziecka, którego sprawa dotyczy, a z drugiej strony umożliwienie sądom państwa wzywającego upewnienia się – przed wydaniem orzeczenia o umieszczeniu dziecka w placówce – że w państwie wezwanym zostaną podjęte środki zmierzające do umieszczenia dziecka w tym państwie.

Jak wynika z samego brzmienia art. 56 ust. 2 rozporządzenia, zgoda na umieszczenie dziecka poza rodziną musi być wydana przez właściwy organ wezwanego państwa członkowskiego, zanim sąd wzywającego państwa członkowskiego wyda orzeczenie o takim umieszczeniu. Obligatoryjność zgody podkreślona jest przez fakt, że art. 23 lit. g) rozporządzenia przewiduje, iż orzeczenia dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej nie uznaje się, jeżeli nie przestrzegano procedur określonych w art. 56. Państwa członkowskie powinny zatem wprowadzić jasne normy i procedury do celów udzielania zgody, o której mowa w art. 56 rozporządzenia, tak aby zapewniona była pewność prawa i szybkość postępowania. W szczególności procedury powinny umożliwić sądowi, który rozważa umieszczenie dziecka poza rodziną, łatwe zidentyfikowanie właściwego organu, a właściwemu organowi – udzielenie bądź odmowę udzielenia zgody w krótkim terminie.

Dla realizacji celów rozporządzenia sprawą zasadniczą jest, by organy centralne, na wniosek organu centralnego innego państwa członkowskiego lub podmiotu odpowiedzialności rodzicielskiej, współpracowały, w szczególności w celu zapewnienia, by sądy wzywającego państwa członkowskiego dysponowały pełnymi i jasnymi informacjami dla potrzeb stosowania art. 56 rozporządzenia.

Co się tyczy pojęcia organu centralnego państwa członkowskiego do celów wyrażenia zgody na wydane przez sąd innego państwa członkowskiego orzeczenie o umieszczeniu dziecka poza rodziną, należy wskazać, że termin „organ” oznacza co do zasady organ prawa publicznego.

Należy wskazać, że sama tylko zgoda pochodząca od placówki przyjmującej dziecko za wynagrodzeniem nie może stanowić zgody właściwego organu w rozumieniu art. 56 ust. 2 rozporządzenia. Niezależna ocena adekwatności proponowanego umieszczenia dziecka poza rodziną jest bowiem zasadniczym środkiem ochrony dziecka, w szczególności jeżeli takie umieszczenie wiąże się z pozbawieniem wolności. Placówka opiekuńcza, która korzysta na umieszczeniu w niej dziecka, nie jest w stanie wypowiedzieć się w tej w kwestii w sposób niezależny.

Zgodnie z art. 23 lit. g) orzeczenia dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej nie uznaje się, jeżeli nie przestrzegano procedur określonych w art. 56.

Wydane przez sąd jednego państwa członkowskiego orzeczenie o umieszczeniu dziecka w placówce położonej w innym państwie członkowskim korzysta z uznania w tym ostatnim państwie, chyba że i do czasu gdy w tym innym państwie członkowskim zostanie wydane orzeczenie o nieuznaniu.

W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania systemu objętego rozporządzeniem przymusowe wykonanie w stosunku do dziecka orzeczenia sądu państwa członkowskiego o umieszczeniu go w zamkniętej placówce w innym państwie członkowskim zakłada, że orzeczenie uzyskało stwierdzenie wykonalności w tym ostatnim państwie.

Okoliczności cechujące się szczególną pilnością nie mogą więc same w sobie skutkować tym, by środki wykonawcze w innym państwie członkowskim opierały się na orzeczeniu nakazującym umieszczenie w zamkniętej placówce, którego wykonalność nie została jeszcze stwierdzona.

Procedura wyrażania zgody z art. 56 ust. 2 rozporządzenia nie może zastąpić stwierdzenia wykonalności. Te dwa postępowania mają bowiem odmienne cele. Podczas gdy zgoda w rozumieniu tego przepisu ma na celu usunięcie przeszkód, jakie mogą zagrozić transgranicznemu umieszczeniu dziecka, stwierdzenie wykonalności ma umożliwić wykonanie orzeczenia o umieszczeniu w zamkniętej placówce. Ponadto art. 56 rozporządzenia nie wymaga interwencji sądu, gdyż organem właściwym może być instytucja administracyjna.

W celu uniknięcia sytuacji, w której zawieszający skutek środka zaskarżenia na orzeczenie stwierdzające wykonalność mógłby zagrozić niezwłoczności, o której mowa w art. 31 rozporządzenia, wykładni rozporządzenia należy dokonywać w ten sposób, że orzeczenie o umieszczeniu dziecka poza rodziną staje się wykonalne z chwilą stwierdzenia jego wykonalności przez sąd wezwanego państwa członkowskiego zgodnie z tymże art. 31. Brzmienie rozporządzenia nie stoi na przeszkodzie takiej wykładni. Jego art. 28 ust. 1 stanowi bowiem, że orzeczenie dotyczące wykonywania odpowiedzialności rodzicielskiej wydane w jednym państwie członkowskim jest wykonywane w innym państwie członkowskim, jeżeli jego wykonalność w tym państwie została stwierdzona na wniosek którejkolwiek zainteresowanej strony.

Dla potrzeb wykładni i stosowania rozporządzenia należy ustosunkować się do kryterium nadrzędnego interesu dziecka z uwzględnieniem art. 24 karty. Nadrzędny interes dziecka może zatem wymagać – w wyjątkowo pilnych przypadkach transgranicznego umieszczania dziecka poza rodziną – dopuszczenia elastycznego rozwiązania na czas trwania procedury exequatur, jeśli wobec braku takiego rozwiązania realizacja celu leżącego u podstaw orzeczenia o transgranicznym umieszczeniu byłaby zagrożona wskutek upływu czasu.

Orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego dotyczące wniosku o stwierdzenie wykonalności powinno być wydane – by nie pozbawiać rozporządzenia jego skuteczności (effet utile) – szczególnie szybko, a środki zaskarżenia wnoszone na takie orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego nie mogą mieć skutku zawieszającego.

Jeżeli chodzi o postępowanie wykonawcze, należy wskazać, że jeżeli orzeczenie sądu jednego państwa członkowskiego o umieszczeniu dziecka w placówce położonej w innym państwie członkowskim uzyskało stwierdzenie wykonalności, środki wykonawcze mogą opierać się na orzeczeniu, którego wykonalność została stwierdzona, jedynie w granicach wynikających z samego orzeczenia. W tej kwestii, w kontekście rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 2001 r., L 12, s. 1), Trybunał orzekł, że nie istnieją powody przyznania danemu orzeczeniu – w ramach jego wykonania – praw, które mu nie przysługują w państwie członkowskim pochodzenia, lub skutków, których nie wywołałoby orzeczenie podobnego rodzaju wydane bezpośrednio w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie (wyroki: z dnia 28 kwietnia 2009 r. w sprawie C-420/07 Apostolides, Zb.Orz. s. I-3571, pkt 66; z dnia 13 października 2011 r. w sprawie C-139/10 Prism Investments, Zb.Orz. s. I-9511, pkt 38).

Jeżeli z orzeczenia o umieszczeniu dziecka poza rodziną wynika, że zostało ono zarządzone jedynie na określony czas, orzeczenie to – nawet jeżeli jego wykonalność została stwierdzona – nie może być podstawą przymusowego wykonania umieszczenia poza rodziną na okres dłuższy niż wskazany w tym orzeczeniu. Wynika stąd, że każde nowe orzeczenie o umieszczeniu dziecka poza rodziną wymaga nowego stwierdzenia wykonalności.

Niemniej jednak w razie potrzeby sąd nakazujący umieszczenie dziecka poza rodziną może – na wzór rozwiązania wspomnianego w pkt 140 niniejszego wyroku – rozważyć zarządzenie umieszczenia na odpowiedni czas w celu uniknięcia niedogodności związanej z uzyskiwaniem kolejnych orzeczeń stwierdzających wykonalność na krótkie okresy i sprawdzać w zbliżonych okresach, czy w okresie objętym stwierdzeniem wykonalności pojawi się potrzeba zmiany orzeczenia o umieszczeniu dziecka poza rodziną.

Wyrok TSUE z dnia 26 kwietnia 2012 r., C-92/12

Standard: 18700 (pełna treść orzeczenia)