Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. w sprawach frankowych; powództwo o uznanie postanowienia wzorca za niedozwolone

Powództwo o ustalenie z art. 189 k.p.c. jest dopuszczalne, gdy w szczególności rozstrzyga ono wątpliwości co do istnienia węzła obligacyjnego w postaci umowy kredytowej pomiędzy stronami. Przepis ten nie wywołuje rozbieżności ocen w orzecznictwie. Kwestia interesu prawnego w żądaniu ustalenia prawa lub stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.) w zestawieniu z możliwością wytoczenia powództwa o zasądzenie świadczenia była wielokrotnie podejmowana w nowszej judykaturze, także w kontekście sporów, dotyczących umów kredytu powiązanych z walutą obcą. Interes ten powinien być pojmowany w sposób elastyczny, z uwzględnieniem celów, jakim odpowiada sądowa ochrona prawna, a także przedmiotowych granic prawomocności materialnej wyroku (art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c.) (por. np. wyroki SN z 10 maja 2022 r., II CSKP 163/22 i z 20 czerwca 2022 r., II CSKP 701/22, a także postanowienie SN z 13 lipca 2023 r., I CSK 3622/22, postanowienie SN z 5 marca 2024 r., I CSK 611/23).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości możliwość uwzględnienia powództwa z art. 189 k.p.c. w sprawach dotyczących kredytu frankowego (wyroki SN: z 17 marca 2022 r., II CSKP 474/22; z 19 maja 2022 r., II CSKP 797/22; z 18 maja 2022 r., II CSKP 1030/22 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 15 lutego 2023 r., I CSK 6134/22, postanowienie SN z 5 marca 2024 r., I CSK 611/23).

Postanowienie SN z dnia 21 sierpnia 2024 r., I CSK 3367/23

Standard: 81643 (pełna treść orzeczenia)

Problem dopuszczalności powództwa o ustalenie był już przedmiotem licznych wypowiedzi Sądu Najwyższego, również w odniesieniu do interesu prawnego w tzw. sprawach frankowych. Bazując na dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, wskazać należy, że przeważa szerokie ujęcie interesu prawnego, przez który należy rozumieć istniejącą po stronie podmiotu prawa chęć uzyskania określonej korzyści w sferze jego sytuacji prawnej, polegającej na stworzeniu stanu pewności co do aktualnej sytuacji prawnej powoda, wzmacniającego możliwość ochrony tej sytuacji przez stworzenie prejudycjalnej przesłanki skuteczności tej ochrony (zob. wyroki SN z 10 maja 2022 r., II CSKP 163/22, i z 18 maja 2022 r., II CSKP 1030/22).

Utrwalony w orzecznictwie jest pogląd, zgodnie z którym interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego w zasadzie nie zachodzi, jeżeli zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw, w szczególności na drodze powództwa o spełnienie świadczenia (zob. np. wyroki SN z 6 października 2017 r., V CSK 52/17, i z 9 stycznia 2019 r., I CSK 711/17)

W niniejsze sprawie Sąd Apelacyjny przekonująco uzasadnił, dlaczego ewentualne powództwo o zwrot świadczenia spełnionego przez powodów nie doprowadziłoby do pełnego wyjaśnienia ich sytuacji na przyszłość (zob. wyrok SN z 26 maja 2022 r., II CSKP 19/22).

Wyrok SN z dnia 11 stycznia 2024 r., II CSKP 836/23

Standard: 80809 (pełna treść orzeczenia)

Wadliwe (niepełne, wewnętrznie sprzeczne) sformułowanie żądania pozwu wyrażające się niesprecyzowaniem (lub niepełnym sprecyzowaniem) stosunku prawnego podlegającego ochronie, tak w zakresie podmiotowym, jak ‎i przedmiotowym, nie pozwala na weryfikację wypełnienia przez powoda przesłanek wynikających z art. 189 k.p.c. 

W niniejszej sprawie żądanie ustalenia niezwiązania powodów postanowieniami dotyczącymi indeksowania kwoty kredytu oraz rat kapitałowo-odsetkowych, a w szczególności zawartymi w wymienionych w pozwie wprost paragrafach umów nie określa dokładnie, jaką treść ma mieć stosunek prawny, którego ustalenia domagają się powodowie. Treść tego stosunku nie została bowiem opisana w żądaniu w sposób obejmujący choćby elementy przedmiotowo istotne. 

Co więcej, nie sposób sobie wyobrazić, by wyrok sądu uwzględniający powództwo poprzez wskazanie, że powodów nie wiążą w szczególności bliżej wymienione postanowienia umowne, mógł usuwać niepewność co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego. Wszak istota powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego nie zasadza się na ogół na ustaleniu prawa lub stosunku prawnego co do zasady (a mianowicie tego na przykład, że powoda i pozwanego łączy stosunek prawny), lecz tego, że istnieje lub nie istnieje prawo lub stosunek prawny określonej podmiotowo i przedmiotowo treści 

Wyrok SN z dnia 1 czerwca 2022 r., II CSKP 364/22

Standard: 65249 (pełna treść orzeczenia)

Ocena, że powodowie mogą skutecznie dochodzić ustalenia nieważności umowy, nie powinna być a limine wykluczona nawet w razie całkowitego jej wykonania; tym bardziej dotyczy to sytuacji, w której nie upłynęła jeszcze nawet połowa okresu, na który zawarto sporną umowę.

Kwestia istnienia interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w tzw. sprawach frankowych była już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Trafnie wyłożono w nich, że w określonych sytuacjach nawet możliwość wytoczenia powództwa o zapłatę nie wyczerpuje interesu prawnego po stronie osoby kwestionującej związanie częścią postanowień umowy lub istnienie zobowiązania mającego wynikać z umowy kredytu (zob. postanowienie SN z 29 grudnia 2021 r., I CSK 336/21). 

Po pierwsze, celem powództwa z art. 189 k.p.c. jest rozstrzygnięcie o istnieniu lub nieistnieniu wskazanego w pozwie prawa lub stosunku prawnego. Jeżeli istnieje obiektywna potrzeba usunięcia stanu niepewności prawnej, którego nie da się wyeliminować przy pomocy dalej idącego środka, to roszczenie należy poddać merytorycznej ocenie, bez odmawiania stronie postępowania ochrony prawnej z powołaniem się na praktyczne konsekwencje, jakie mogłyby dla niej wynikać z ewentualnego uwzględnienia powództwa.

Po drugie, jako alternatywę dla dokonania ustalenia, o którym mowa w art. 189 k.p.c., Sąd Apelacyjny wskazał powodom powództwo (powództwa) o zapłatę. Skoro jednak strony zawarły umowę na wiele lat, to, pomijając w tym miejscu szczegółowe rozważanie różnych wariantów sytuacyjnych, należy sformułować ogólne spostrzeżenie, że mogłoby okazać się konieczne sukcesywne dochodzenie zapłaty lub zwrotu świadczeń uiszczanych na podstawie umowy kredytu, względnie części tych świadczeń. W każdym z takich sporów konieczne byłoby odrębne dokonywanie oceny prawnej ważności umowy lub abuzywnego charakteru niektórych jej postanowień. Tymczasem ewentualne dokonanie ustalenia zgodnie z żądaniem powodów z jednej strony ograniczałoby zakres oceny prawnej przyszłych powództw o zapłatę, a z drugiej strony mogłoby stanowić impuls do pozasądowego rozwiązania całego sporu istniejącego między stronami.

Wyrok SN z dnia 26 maja 2022 r., II CSKP 19/22

Standard: 65206 (pełna treść orzeczenia)

Sama możliwość wytoczenia powództwa o świadczenie nie wyczerpuje interesu prawnego w żądaniu ustalenia, co aktualizuje się zwłaszcza wtedy, gdy pozwany rościłby sobie według treści stosunku prawnego objętego powództwem z art. 189 k.p.c. określone prawo do świadczenia ze strony powodów (np. żądałby zwrotu udzielonego kredytu w wysokości obliczonej zgodnie z treścią kwestionowanej umowy).

Brak interesu prawnego wystąpi jedynie wówczas, gdy wyrok zasądzający świadczenie zapewni pełną (adekwatną do sytuacji prawnej powoda) ochronę prawną jego uzasadnionych interesów. W przypadku gdy sporem o świadczenie nie będą mogły (ze swej natury) być objęte wszystkie uprawnienia istotne z perspektywy ochrony sfery prawnej powoda, przyjąć należy, że powód ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c., co w szczególności dotyczy żądania ustalenia nieistnienia (nieważności) stosunku prawnego, zwłaszcza gdy konsekwencje takiego ustalenia nie ograniczają się do aktualizacji obowiązku świadczenia, lecz dotyczą także innych aspektów sfery prawnej powoda (np. wpływają na określenie treści praw i obowiązków powodów jako dłużników pozwanego).

Podkreśla się w związku z tym, że rozumienie interesu musi być szerokie i elastyczne, z uwzględnieniem okoliczności sprawy.

Postanowienie SN z dnia 29 grudnia 2021 r., I CSK 336/21

Standard: 65207 (pełna treść orzeczenia)

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP 79/13 przyjęto, że istnienie uzasadnionego interesu nie stanowi przesłanki materialnej do wytoczenia powództwa o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone. Powództwo takie, mające na celu abstrakcyjną kontrolę wzorca, nie jest bowiem powództwem o ustalenie w rozumieniu art. 189 k.p.c. Pojawia się tu przede wszystkim kwestia legitymacji czynnej i może ją mieć także kontrahent banku posługującego się kwestionowanym wzorcem.

Możliwość wytoczenia powództwa o uznanie postanowienia wzorca za niedozwolone istnieje tak długo, jak długo wzorzec ten jest stosowany przez pozwanego przedsiębiorcę i nie nastąpiła sytuacja, w której doszło do prawnej eliminacji postanowień z treści wzorca. Do takiej eliminacji oczywiście nie doszło w wyniku samych tylko zmian dokonanych w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - prawo bankowe ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. Nr 165, poz. 984). W konsekwencji tych zmian w prawie bankowym z 1997 r. pojawiły się nowe przepisy art. 69 ust. 2 pkt 4a i ust. 75b, które mają zastosowanie także do umów zawartych przed wejściem w życie wspomnianej ustawy w odniesieniu do niespłaconej jeszcze części kredytu (art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r.). W przepisie tym wyjaśniono w jaki sposób dokonane mogą być zmiany w zawartej i wykonywanej już umowie kredytowej (umieszczanie w nich odpowiednich postanowień regulujących „szczegółowe zasady określania sposobów i terminu ustalania kursów wymiany walut”). Z dokonanych przez Sądy meriti ustaleń faktycznych nie wynika, że powodowie skorzystali z takiego prawnego mechanizmu eliminowania kwestionowanej klauzuli umownej w chwili orzekania.

Istnienie samej możliwości uruchomienia takiego mechanizmu w sposób przewidziany w art. 75b prawa bankowego w zw. z art. 4 i art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. nie pozbawia powodów legitymacji czynnej w obecnym procesie (art. 479[38] § 1 k.p.c.) i tym samym nie wyklucza - wbrew stanowisku skarżącego - możliwości kontroli kwestionowanej klauzuli na podstawie art. 385[1] § 1 zdanie pierwsze k.c. Sąd Apelacyjny istotnie nie odniósł się w ogóle do prawnego znaczenia nowej regulacji, przewidującej odpowiedni mechanizm ochronny dla kredytobiorców w związku ze stosowaniem przez banki tzw. spreadu walutowego, jednakże samo rozstrzygnięcie tego Sądu w tym zakresie okazało się ostatecznie merytorycznie trafne.

Wyrok SN z dnia 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14

Standard: 18618 (pełna treść orzeczenia)

Kredytobiorca nie ma interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie za niedozwolone postanowień umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, zawartej przed wejściem w życie ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 165, poz. 984) – niezawierających szczegółowych zasad określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu.

Wyrok SN z dnia 19 marca 2015 r., IV CSK 362/14

Standard: 65122 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy