Forma umowy o zakazie konkurencji; nieważność umowy o zakazie konkurencji (art. 101[3] k.p.)

Rygor nieważności dla umowy o zakazie konkurencji wynika tylko z braku formy pisemnej (art. 101[3] k.p.), nie zaś z braku zawarcia jej w odrębnej umowie (dokumencie). Umowa o zakazie konkurencji wraz z umową o pracę mogą przybrać formę jednolitego dokumentu.

Nieważność umowy o zakazie konkurencji zachodzi gdy nie zawarto jej na piśmie (art. 101[3] k.p.). Umowa o zakazie konkurencji jest instytucją prawa pracy, do której w sprawach nieuregulowanych odpowiednie zastosowanie mają przepisy prawa cywilnego (art. 300 k.p.). 

Zgodnie z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Prowadzi to do wniosku, że ważna byłaby umowa o zakazie konkurencji nawet gdyby ten zakaz został sformułowany bardzo ogólnie. Jego treść w pierwszej kolejności wypełniałyby obowiązki wynikające z prawa pozytywnego, w tym przede wszystkim z samej ustawowej treści zakazu konkurencji, która w art. 101[1] § 1 k.p. wyjaśnia na czym on polega. 

Wniosek ten umacnia również orzecznictwo, w którym, w przypadku określonych wad redakcyjnych w umowach o zakazie konkurencji, nie stwierdza się skutku nieważności ale przyjmuje się, że w zakresie nieuregulowanym zastosowanie mają przepisy ustawy (por. wyrok SN z 19 maja 2004 r. I P 534/03; uchwała z 3 grudnia 2003 r., III PZP 16/03; wyrok z 8 maja 2002 r., I PKN 221/01).

Wyrok SN z dnia 9 marca 2006 r., II PK 234/05

Standard: 61315 (pełna treść orzeczenia)

Strony zawarły umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, która w swojej treści nie zawierała klauzul dopuszczających jej wcześniejsze rozwiązanie lub uchylenie się żadnej ze stron od skutków prawnych w drodze jednostronnej czynności prawnej lub innego zdarzenia prawnego (np. prawa odstąpienia od tej umowy - por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 16/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 239), a strony nie rozwiązały tej umowy w drodze porozumienia.

Dążąc do zawarcia umowy o zakazie konkurencji pracodawca chroni swoje interesy oparte na przekonaniu, że pracownik ma dostęp do informacji, które pracodawca uważa za szczególnie ważne, ponieważ ich ujawnienie mogłoby narazić go na szkodę, nawet jeżeli przekonanie to nie ma obiektywnego uzasadnienia, gdy okazuje się, że pracownik nie miał lub nie ma dostępu do tego rodzaju istotnych informacji lub ich wykorzystanie nie narażałoby pracodawcy na szkodę.

Pracodawcę, który zmierza do zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy obarcza ryzyko uzgodnienia klauzuli konkurencyjnej wynikające z jego przekonania, że istnieją okoliczności uzasadniające zawarcie takiej umowy. Ewentualny błąd pracodawcy co do istnienia okoliczności uzasadniających zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, polegający na uznaniu, że pracownik miał dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, nie może być usunięty w trybie art. 84 k.c. w związku z art. 300 k.p.

Autonomiczność zawartej umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy - w stosunku do umowy o pracę - sprawia, że do zmiany lub uchylenia się od skutków prawnych uzgodnionej klauzuli konkurencyjnej nie ma zastosowania instytucja wypowiedzenia zmieniającego (art. 42 k.p. - por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 2003 r., I PK 591/02, OSNP 2004 nr 20, poz. 349).

Skoro strony nie wprowadziły do zawartej umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy postanowień dopuszczających jej rozwiązanie za wypowiedzeniem pracodawcy i nie określiły umownie uzgodnionych przesłanek ekspiracji tej umowy, które poddawałyby się kontroli sądowej, to jednostronne rozwiązanie tej umowy nie mogło wywołać skutku rozwiązującego tylko z tej przyczyny, że pracodawca twierdził, jakoby powód, zatrudniony na stanowisku dyrektora sprzedaży i marketingu, nigdy nie miał dostępu do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interesy prawodawcy. Oznacza to, że pracodawca, jako podmiot inicjujący, a nawet decydujący o zawarciu umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, tj. podmiot w istocie rzeczy wymuszający jej zawarcie na pracowniku, z uwagi na potencjalne zagrożenie nienawiązania albo rozwiązania trwającego stosunku pracy, powinien przezornie dbać o warunki zawieranej umowy, w tym także o ewentualne uzgodnienie postanowień umownych umożliwiających wcześniejsze rozwiązanie klauzuli konkurencyjnej lub uzgodnienie inne środki legalnego uwolnienia się od skutków prawnych zobowiązania do zapłaty uzgodnionego odszkodowania za powstrzymywanie się przez pracownika od podejmowania działalności konkurencyjnej w umówionym okresie po ustaniu stosunku pracy.

Nieistnienie lub ustanie przyczyn uzasadniających zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie prowadzi bowiem do wygaśnięcia tej umowy z mocy samego prawa (art. 101[2] § 2 k.p.), ale następuje tylko wówczas, gdy takie przyczyny ekspiracji zakazu konkurencji zostały wskazane przez strony jako okoliczności uzasadniające rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji w drodze czynności prawnej jednej ze stron zawartej umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 139/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 241). W innych sytuacjach rozwiązanie takiej umowy jest dopuszczalne wyłącznie w drodze porozumienia stron lub rozważenia możliwości wszczęcia szczególnej procedury sądowej zmiany sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia lub nawet rozwiązania umowy w wyjątkowym trybie przewidzianym w art. 357[1] k.c. w związku z art. 300 k.p., co w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca.

W konsekwencji wypowiedzenie przez pozwanego pracodawcę umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy było nieskuteczne - jako nieuzgodnione, a zatem było bezpodstawne, co powodowało, że (wbrew twierdzeniom kasacji) uzgodniony zakaz konkurencji wywołał skutki po ustaniu stosunku pracy i wymagał od pozwanego pracodawcy realizacji umówionego obowiązku odszkodowawczego za powstrzymanie się pracownika od prowadzenia działalności konkurencyjnej.

Wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., II PK 258/04

Standard: 18598 (pełna treść orzeczenia)